Tachtigjarige Oorlog in Twente tussen 1572 en 1600

De Tachtigjarige Oorlog is vooral gevoeld door de bevolking van Overijssel. Tussen 1580 en 1600 is er geen echt front. Heel Oost-Nederland is strijdtoneel. Vanuit kastelen als Twickel bij Delden, Heeckeren Soldaten verbranden het roemrijke kasteel Schuilenburg bij Hellendoorn, foto museum De Valkhof Hellendoorn bij Goor, Schuilenburg bij Hellendoorn (foto kanonkogels uit Tachtigjarige Oorlog van het dorpsmuseum De Vlakhof Hellendoorn) en Saasveld en de vestingsteden Oldenzaal en Zutphen en stadjes als Enschede Almelo en Ootmarsum terroriseren knechten en ruiters de arme bevolking. Soms zijn er zelfs veldslagen waarbij honderden doden vallen, zoals op de Hardenbergerheide in 1580, in Goor tussen 23 juli tot 1 augustus 1581 en bij Noordhorn in Groningen vier weken later. Twaalf dagen na de moord op Willem van Oranje brandt Stad Delden tot de grond toe af, de tactiek van de verschroeide aarde wordt voor de eerste keer toegepast. Het gebied tussen Almelo, Oldenzaal en Groenlo is jarenlang grotendeels ontvolkt. Kanonkogels Tachtigjarige Oorlog museum Valkhof Hellendoorn In 1597 keert de rust terug... voor een aantal jaren dan. De Tachtigjarige Oorlog eindigt pas in 1648 in Münster.

De schade van de Tachtigjarige Oorlog is enorm. De bevolking van Overijssel heeft er meer dan een eeuw nodig om zich te herstellen.

De arme boeren ontwikkelen een nieuw bijverdienste-systeem. Behalve het werk op het land gaan de gezinnen ook in huis aan de slag. Ze gaan weven en klompen maken voor Holland en Friesland. De nieuwe bronnen van inkomsten stelt de bevolking van Overijssel in staat zich te herstellen van de verwoestingen in de Tachtigjarige Oorlog, schrijft de beroemde historicus B.H. Slicher van Bath (1910-2004).

Een overzicht van 25 jaar Tachtigjarige Oorlog in Twente.

Twentse havezate stuk voor stuk verwoest na 1580
Veel eigenaren van belangrijke havezates komen in 1580 in Opstand tegen het Spaanse gezag. Oldenzaal is een belangrijke Spaanse vesting. Maar Twente ligt bezaaid met versterkingen van de Opstandelingen, zoals het Huis Goor dat van de drost van Salland, Eggerik Ripperda, is. Weleveld is van Sweder Schele, een volgeling van Luther. Bijna alles wordt verwoest behalve Twickel en het huis Almelo. Maar één havezate is herbouwd. Het Huis Heeckeren staat nu op de plek van het Huis Goor. De rest is helaas allemaal verdwenen.

1570		Unico Ripperda, drost van Salland, zegt op de landdag in Zwolle dat Overijssel niet in staat is de belasting (de tiende penning) te betalen.
1571		De eerste soldaten in Spaanse dienst in Ootmarsum (C.F. Snuif)
1572		Graaf Willem van den Bergh, zwager van Willem van Oranje, neemt Zutphen, Zwolle en Kampen in. Hij bezet in juli de vestingsstad Oldenzaal en blijft er vier maanden. De hertog van Erik van Brunswijk (Braunschweig) legert ruiters en afdelingen landsknechten in Oldenzaal en omliggende plaatsen in Twente. Ritmeester Plettenborg is in Haaksbergen met ruitereenheden. Zowel geuzen als Spaanse soldaten houden huis in het rijke klooster van Albergen. Boeren in Hengevelde lijden in 1573 schade na aanvallen van ruiters en knechten
1573		Graaf van Megen met een vendel Spaanse ruiters gelegerd in de commanderie bij Ootmarsum.
1578		Staats leger neemt de bisschopsstad Deventer in Van de Kornput - afbeelding links - adviseert stadhouder Rennenberg van Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen en legerleider Von Hohenlohe bij de belegering van Deventer; een officier uit Baden (mogelijk Steinbach) die in Spaanse dienst bij Alkmaar in 1573 heeft gevochten, schrijft zijn broer op 21 maart 1575 in Delden dat zijn mannen in Gelderland zijn rondgetrokken. Zijn slechtbetaalde soldaten hebben er flink geplunderd. Zij hebben nog twee jaar soldij tegoed. Een maand eerder zouden knechten in dienst van de prins het huis van de Scholte van Ratum bij Winterswijk hebben geplunderd. Maar in werkelijkheid doen Spaanse soldaten dit om de staatsen in diskrediet te brengen, aldus B. Stegeman in Kerspel Winterswijk. De Spanjaarden zouden tegelijkertijd de hofmeijer van het Hof Espelo vermoorden, ontdekte G.J. ter Kuile. Het hof Espelo is afgebrand. (bron: C. Elderink) Lingen wordt persoonlijk bezit van Willem van Oranje
1579		De ridderschap en steden van Overijssel ondertekenen de Unie van Utrecht niet, maar getuigen adhesie. Waarschijnlijk gebeurt dat uit angst voor het sterke Spaanse garnizoen in de vestingstad Oldenzaal. Boeren bewapenen zich tegen plunderende troepen. Van Hohenlohe verslaat deze desperado's in twee slagen bij het klooster Sion bij Doetinchem en Boxbergen tussen Deventer en Raalte. De opstandelingen krijgen de overhand in Twente. Overste Steinbach of Steenbach bezet Ootmarsum met zijn regiment en blijft ruim vijf maanden in de commanderie. Ook in 1579 stropen woeste benden ruiters het land van Twente en Salland af op zoek naar buit. Zij zijn in staatse dienst geweest maar nu 'heerloos'. Mogelijk zijn er ruiters bij van Kurtzbach, Steinbach en Von Hohenlohe. Boeren komen in opstand tegen de huurlingen, maar worden uiteindelijk verslagen. (C. Elderink)
1580		3 maart Verraad van Rennenberg, 21 april graaf Willem van Nassau in Ootmarsum, 15 juni Eggerik Ripperda houdt de katholieken in toom in Zwolle, Maarten Schenk wint de slag op de Hardenbergerheide, maar komt met zijn Malcontenten te laat bij Zwolle In april bezet Van Hohenlohe Oldenzaal, maar op 27 september verlaat hij de vestingstad al weer. Boeren zijn plunderingen door slechtbetaalde huurlingen zat en vormen een leger om de mannen van Van Hohenlohe te verdrijven Spaanse kapitein Pessel trekt met Spaanse, Albanesche, Waalse en Duitse soldaten over de grens bij Wielen (Hardenberg/Gramsbergen). In de bossen bij Uelsen en Neuenhaus vallen veel doden Kapitein Pruist legert een garnizoen in het huis Schuilenburg, een van de weinige verdedigbare huizen in Overijssel Aantal Twentse jonkers, onder wie Joost van Bevervoorde en Johan Rammelman, overwintert in Osnabrück. Herman Ripperda van Hof te Boekelo blijft. Hij heeft een vrijbrief (sauvegarde). Ook de Spaansgezinde drost, Goossen van Raesfelt, verantwoordelijk voor de terechtstelling van de freules Van Beckum, neemt de wijk. Spaanse troepen uit Zutphen en Lochem naderen Twente Spaanse soldaten bivakkeren in Huis van Hengelo, maar Gelmer Sticke verdrijft de Spaanse soldaten uit Hengelo in een drie uren durende strijd Huis van de naar Münsterland uitgeweken drost van Twente, Goossen van Raesfelt, in Deventer wordt geplunderd Rennenberg neemt voor Spanje Oldenzaal in op 27 september; Singraven lijdt onder Spaanse bezetting Adolf van Bellinkhave of Bellinckhave beleend met Vogelzang bij Almelo en lid van de Overijsselse staten doodgeschoten in Diepenheim
1581	De Spaanse stadhouder roept de boeren onder de wapens tegen een mogelijke staatse aanval.	Willem van Oranje benoemt Johan van Voorst tot drost van (bezet) de heerlijkheid Haaksbergen en Diepenheim en tot drost van heel (bezet) Twente Eggerik Ripperda, wordt luitenant-stadhouder van (grotendeels bezet) Overijssel, drost van Salland en heer van Boxbergen, Weldam en Heekeren in Goor, bezoekt in februari Hengelo Herman Ripperda, broer van Eggerik, blijft op zijn goed, de havezate Hof te Boekelo Rennenberg sterft in juli, Verdugo volgt hem op als stadhouder Slag om Goor (eerste daad Verdugo); Schenk neemt Eggerik van Ripperda, Johan van Voorst en legeroverste Christoffel van IJsselstein gevangen in augustus Overijssel zweert samen met andere gewesten op 26 juli 1581 de koning van Spanje af, nadat Philips II Willem van Oranje vogelvrij verklaart Willem van Angeren moet Van Hohenlohe verjagen, Enschede Spaans uit Hengelo, Ootmarsum krijgt een schans; Spanjaarden zijn er al tien jaar Grote slag bij Noordhorn (Groningen) tussen Verdugo en Norris / Willem Lodewijk van Nassau Spaanse hopman Hugo Pruim houdt vanuit Lochem plundertochten in de omgeving van Delden en Hengelo. Hij zou in Azelo hebben huisgehouden. Havezate Hagmolen in Bentelo verwoest. De pest teistert Enschede in 1581 en in 1582
1582		Tassis verovert Steenwijk. Steenwijk krijgt bijnaam roofnest van het noorden Pruist verjaagt inwoners van Delden, links getekend met verdedigingsmuur en grachten. Pruist verjaagt inwoners van Goor vanuit de Schuilenburg bij Hellendoorn. Staatse kapitein Villiers in Hengelo De Eeshof in Tubbergen verwoest, Johan van Eschede vlucht Spaanse soldaten plunderen het huys Weleveld in Zenderen en Spaanse ruiters uit Goor bezetten Grimbergen in Notter bij Rijssen Spaanse soldaten onder Juan Baptista de Tassis (wapen rechts) versterken kasteel Twickel bij Delden en krijgt hulp uit Almelo. De staten dreigen spullen Herman van Twickel verbeurd te verklaren Weduwe Van Beckum verlaat het Nijenhuis (Diepenheim) dat geheel verwaarloosd raakt. Ze woont tot haar dood in Borculo
1583		Staatse troepen van Pruist of Prüsse verwoesten huizen in Delden. Goor en Rijssen branden en Enschede wordt korte tijd bezet Spaanse soldaten steken 80 huizen in brand in Epe bij Gronau, Caspar de Robles zit met een garnizoen in Losser Tassis verovert Zutphen, Willem Lodewijk van Nassau en Hohenlohe ontzetten Lochem Johan Strubbe, bouwheer van huys Effink in Elsen bij Goor, trouwt met Judith Noordinck, weduwe van Gerrit van Voorst. Strubbe is vijand van de koning en vlucht naar Deventer
1584	Boven: Ruiter uit het begin van de Tachtigjarige oorlog. Cavalerie is in moerassige gebieden niet bruikbaar. De hoeven van de paarden zuigen zich vast in de natte grond.	De Staten-Generaal besluiten op 20 juni tot de tactiek van de verschroeide aarde in Twente. Pas in december wordt deze tactiek gestopt. Stadhouder Adolf van Neuenahr en maarschalk Joost de Soete, heer van Villiers, steken op 22 juni Delden in brand. Slechts 40 procent van de Deldenaren ontkomt. Almelo, Haaksbergen, Diepenheim en Goor branden in juli, Oostendorper watermolen in Haaksbergen is verwoest. Balthazar Gerards vermoordt Willem van Oranje op 10 juli 1584. Twente in brand steken is nu minder moeilijk. Francisco Verdugo (familiewapen rechts) en/of Parma met 6000 soldaten in Nordhorn; Mendoza in Ootmarsum plundert Halle en Getelo. Spanjaarden steken kasteel Grimberg van Johan van Voorst, drost van Twente, in Notter bij Rijssen in brand. Zij veroveren kasteel Rechteren bij Dalfsen. Rijssen geplunderd en deels verwoest. Engelse en Duitse huurlingen in dienst van het Staatse leger gijzelden inwoners van de stad en persen de bevolking 2100 Carolus gulden af. Graaf Adolf van Neuenahr, stadhouder van Utrecht en Gelderland, wordt ook stadhouder van Overijssel. Stropende troepen nemen Enschede in, maar Mario Martinengo verjaagt hen, het platteland rond Haaksbergen, Goor, Rijssen, Enter en Wierden is verwoest.
1585	Adolf van Neuenahr, richt een vaandel ruiters op. Zij zijn de eerste kurassiers. (bron: cavaleriehistorie).	Spaanse troepen bezetten Almelo, leggen zware schattingen op en verwoesten bijna de hele stad. (Ter Kuile) In mei komt kasteel Schuilenburg bij Hellendoorn na een beleg van enkele dagen in handen van koningsgezinden De havezate Hagmeule in Bentelo staat leeg Pruist wordt afgedankt en wegens oorlogsmisdaden onthoofd in Zwolle Stadhouder Verdugo geeft landmeester Roelof Bitter toestemming de vernielde windmolens in Twente te herbouwen. (HAT nr 4225)
1586		Geen inkomsten uit belastingen in Goor dat al jaren zucht onder plunderingen
1587		De staatse ritmeester Gert van Balen en vaandrig Arent Brecke plunderen vanuit Lochem de stad Almelo op 10 juni 1587. Ruim 80 woningen gaan in vlammen op, maar het huis Almelo blijft in Spaanse handen; broeders van klooster Antonius in Albergen vluchten voor het krijgsvolk naar Oldenzaal Stanley loopt met zijn Ierse soldaten over. Deventer Spaans. Stadhouder Verdugo vreest een staatse aanval en legert begin juli vendels Waalse knechten in Enschede en Ootmarsum. Boeren moeten hun oogst in september in de stad onderbrengen Haexbergen of Haaksbergen grotendeels verwoest evenals het kasteel Nijenhuis bij Diepenheim. Boeren slaan de richter van Haaksbergen, een bastaardzoon van Johan van Warmelo, dood
1588		1588/1593 Graafschap Bentheim gaat over van het lutherse geloof naar het calvinisme. Mondragon en Don Fernando de Torres Vedras komen naar Twente met hun soldaten Adolf van Twickelo, die al in 1575 het huis Hengelo verruilt voor het veilige Beugelskamp bij Denekamp, bewapent in 1587/88 voor Verdugo boeren uit Overijssel vanwege de mogelijke inval van staatse soldaten Lage bij Breckelenkamp is van Twickel en wordt een katholieke enclave in de graafschap Bentheim. (links kasteel Twickel bij Delden)
1589		1589/1590/1591 Staatse benden vallen Almelo aan, vermoedelijk vanuit Goor dat van 1589 tot en met 1591 is bezet door aanhangers van prins Maurits Graaf Mario Martinengo versterkt Enschede met zeven bolwerken Martinengo laat op 1 oktober boeren vermoorden en huizen in brand steken in Gronau, zijn cavalerie probeert vee te stelen. Dominee Jesse schrijft dat graaf Arnold van Steinfurt getuige is van de moord op zes boeren en het verwonden van anderen (bron: C. Elderink). Gerrit van Bevervoorde van het slot Weemselo schaakt Maria van Reede van het kasteel Saterslo in Saasveld De molens van Het Hulsbeek in de buurtschap Berghuizen bij Oldenzaal gaan in vlammen op. Een steen in het Palthehuis getuigt van dit voorval. Zo'n 1000 paarden, 1000 schapen, 500 koeien en ontelbare varkens worden in augustus geroofd in de buurt van Oldenzaal.
1590	Maurits verovert kasteel Rechteren. Geuzen, ruiters en voetvolk, vallen op 24 november 1590 onder leiding van kapitein Leswein of Lezwein tevergeefs het huis Almelo aan. De staatse overste, graaf Van Overstein overnacht op 17 december 1590 in of bij Almelo. De situatie blijft tot augutus 1591 onveranderd. (Kaart hiernaast van Van Deventer is uit 1560-1570. Bovenin staat de kerk van Almelo en rechts daarvan het huis Almelo). De Staten-Generaal laten de Harrevelderschans bouwen midden in vijandelijk gebied tussen Haaksbergen en Buurse.
1591	Behalve Rennenberg laat ook Van den Bergh (foto boven) de prins van Oranje in de steek.	Mendo loopt bij Enschede in de hinderlaag van Hendriks; 160 doden Emanues de Vagos met 3800 man in Uelsen Stadhouder Verdugo nadert Almelo en Enschede met een groot leger en vraagt beide steden in juni zoveel mogelijk bier en brood in voorraad te houden. Hij belooft alle schade door zijn soldaten aan het huis Almelo toegebracht te zullen vergoeden Zutphen en Deventer en de kastelen Rechteren en Schuilenburg worden Staats Adolph van Twickelo, heer van Hengelo, overlijdt in (Spaans) Oldenzaal Graaf Van den Bergh laat het huis Weemselo (Weemsele) innemen en verbranden op 8 augustus nadat het door zijn vijand kort is bezet. Herman van den Bergh stuurt in augustus 30 soldaten van het vendel van hopman Boijmer naar Rutger Torck in het huis Almelo Prins Maurits belooft in augustus geen soldaten in de huizen Hengelo en Almelo te legeren wanneer de Spaanse soldaten vrijwillig vertrekken. De Spanjaarden gaan waarschijnlijk niet op het voorstel in. Want in 1593 wordt de Spaanse bezetting op het huis Almelo afgelost Ook Delfzijl (belangrijkste toevoerhaven tot Groningen) en Nijmegen (de sleutel tot de Waal) vallen in handen van de prins van Oranje
1592		Maurits neemt Steenwijk, Coevorden (in augustus voor de negende keer afgebrand; 12 september staats), Almelo, Ootmarsum en het huis Schuilenburg bij Hellendoorn in Saasveld in staatse handen (Gerard van Bevervoorde?) in de nacht van 1 op 2 april. Spaanse troepen bezetten op 3 april het huis Weleveld. Zij vertrekken weer op 19 juli omdat Maurits Ootmarsum belegert. Verdugo, de Spaanse stadhouder van Overijssel, moet zich terugtrekken en strijkt neer bij Denekamp. Verdugo plundert Uelsen en Veldhausen; Mendoza moet zich terugtrekken uit Ootmarsum. Ook Enschede wordt heel even Staats. Spaanse soldaten uit Oldenzaal plunderen in Bentheim. Parma sterft in Atrecht
1593		Verdugo belegert de vesting Coevorden geeft de drost van Twente opdracht muitende soldaten in kasteel Twickel bij Delden te arresteren en naar Oldenzaal te brengen Hendrik/Frederik van den Bergh herovert Ootmarsum op 11 september voor Spanje Huis Almelo (links) is in juni nog in handen van het Staatse leger en wordt volledig verwoest (bron: brief Albrecht van Ittersum aan hopman Jacob Muersz in Ootmarsum). Spaanse soldaten nemen Almelo in
1594		Mendoza plundert vanuit Ootmarsum, Gildehaus en Neuenhaus, Mario Martinengo trekt vanuit Enschede naar Hengelo. Derde deel van Hengelo, 43 boerderijen, gaat in vlammen op Na een beleg van bijna acht maanden moet Verdugo zijn kamp bij Coevorden opbreken. De Spaanse stadhouder druipt af naar Rheine. Niet lang daarna valt Groningen in handen van Maurits
1595		Johan van Voorst herbouwt de Grimberg in Notter, pachters uit de omgeving van Ottenstein bij Ahaus brengen tussen 1595 en 1607 geen cent meer op
1596		Staatse leger onder kapitein Splinter verovert Huis van Hengelo (afbeelding links) Zo'n 40 huizen in Hengelo gaan in vlammen op in 1595 en 1596 Herbouw huis Heeckeren in Goor dat in 1584 is afgebrand
1597		Maurits verovert Groenlo, Bredervoort, Enschede (18 oktober), Oldenzaal (22 oktober) en Lingen (12 november) en zijn overste Duivenvoorde en/of Gerard van Warmelo neemt Ootmarsum op 21 oktober in Spaanse soldaten verlaten kasteel Twickel; Almelo Staats tot 1605 Verdugo overlijdt