De verhoren geven een goed beeld van Wassenaar in de jaren 1566 en 1567. (Dossier r, waarop staat: Informatie genomen bij ons Arnoult Sasbout raedt ordinaris in den hove 1) Rijksarchief Brussel: Papiers d'Etat et de l'Audience, no. 523 (Conseil des Troubles no. 29), fol. 207 e.v. van Hollant ende Johan Bapta de Tassis, als gecommitteert bij der Excellentie van den Hartoge van Alva, Marcgrave van Coria etc. capiteyn generaal etc.

Heeft oick wel hooren seggen, dat die voorn. Herpert mede int huys van Ariaen Philipsz. tot Wassenaer was, als die predicare monnick alhier uuyten Hage een coorde bij een vant geselschap om den hals geworpen worde, mer heeft hij deposant gehoort, dat men denselven Herpert daervan ontschuldichde. dat terwijle hij Assendelft tot Wassenaer woonde, zijn kindt heeft laten doopen in de Geusenkercke, die zij getimmert hadden buyten die stadt Leyden, ter plaetze daert Leproeshuys eertijts plach te staen, ende dat oick zijn huysvrou, doe zij van kinde ter kercken soude gaen, haer met een schuyt van Wassenaer lyet voeren na de voorsz. Geusenkercke, daer zij haer kerckganck dede, twelck uuyt dien gebeurde (soe hij hoorde seggen) overmits Assendelft zijn kindt bij de pastoir van Wassenair in Duyts gedoopt wilde hebben, twelck die pastoir nyet doen en wilde...

Seyt, dat hij... die voorn. Raephorst... genouch beroyt hout, ende dagelicx tot Wassenaer opte banck sadt drinckende, van smorgens vroech tot savents late, soe datte vrou, daer hij tot Wassenaer ten huyse lach, al bij de tachtentich gulden aen hem ten achteren es... dan heeft die voorn. Raephorst hem wel gesolliciteert om mede te preken totte nyeuwe predicant te willen gaen, mer heeft hij deposant daer toe nyet willen verstaen.

Daarna komt de pastoor van Wassenaar aan het woord. Dat is heer Dirk Woutersz. Hij is al jaren huiskapelaan bij de heren van Wassenaar en verblijft meestal in een huis aan het Lange Voorhout in 's-Gravenhage. Hij is omstreeks 1504 in Katwijk aan den Rijn geboren en woont in 1528 in 's-Gravenhage, waar hij het testament van Vrouwe Jeanne van Halewijn, vrouwe douairiere van Wassenaer, mede ondertekende. In 1534 wordt hij, na het overlijden van Mr. Jacob Dirksz. van der Goude, pastoor in Wassenaar. Het werk laat hij echter over, zoals toen gebruikelijk was, over aan een plaatsvervanger om zich voornamelijk te wijden aan historische en genealogische onderzoek.

In de jaren 1566 en 1567 treedt hij zelf in zijn gemeente op en aarzelt niet zijn parochianen voor te gaan. Hij moet een waardig en algemeen geacht man zijn, zoals in hieronder blijkt.

Zijn verhoor had 2 januari 1568 eveneens te 's-Gravenhage plaats. Heer Dirck Woutersz., pastoir tot Wassenaer, out omtrent LX111 jaeren, seyt in verbis sacerdotii (sic!), dat hij deposant pastoir geweest es tot Wassenaer van 't jaer van XXXV aff...

zeyde dat hij van zijn ondersaeten ende parochianen nyemant en weet, die hem geabsenteert hebben... dan eenen Joncker Harpert van Raephorst, die geene die hem absent gemaect heeft in de vasten lestleden, ende es notoir binnen den dorpe van Wassenaer, dat die selffde Raephorst twee outaeren in twee capellen heelt gedemolieert deene inde Capelle (Gecursiveerd zijn hier de in het origineel onderstreepte woorden) die men noempt van Cralingen ende dander van Raephorst, ende geschiede tselve een wijl tijts naedatte kerkebrekinge hier in Hollant begonst was (dus omstreeks september 1566), op eenen avont nae sinte Annenloff terstondt nae die vesper gedaen was, welcke Raephorst een deure ofte twee van de kercke mit sijn dienaera hadde doen waernemen om dat die nyet gesloten en soude werden, ende soe hij deposant uuyte kercke vertrocken was, hoorde hij datter Raephorst angevallen was mitte zijnen, tot brekinge van de selve oultaeren, die hij deposant oick sanderen daechs vant geheel gedemolieert, ende dat hij die steen van een van de oultaeren op zijn wijffs graff hadde doen leggen, welcke aultaeren altans nu weder gerepareert zijn bij Aelbrecht zijn broeder.

Seyt, dat mede op Sinte Matheusdach lestleden was een jaer (t. w. 21 September 1566), opter orgele binnen die kercke bij de organist aldaer voor 't beginnen van hoochmisse vergadert es geweest die voorn. Raephorst, ende zoo hij hoorde seggen eenen Mr. Symon Schermmeester, Fritz van Egmondt ende noch eenige anderen, die hij nyet en weet, singende ende spelende aldaer opten orgel het lydeken Vive les Geux, drinckende ende veel quaet gelaets toenende, dan zoet tijt was om die misse te beginnen dede hij deposant zoe veel, dat zij een wijl tijts op hielden, maer onder die elevatie van de misse worde het selve lydeken aldaer wedergespeelt ende gesongen, als hij deposant hoorde, ende die kryucke mit biers, die zij bij hem hadden om te drincken, vertoent ende opgebeurt (als hij hoorde seggen) tot groot schandale van alle menschen, ende soe hij deposant nae de misse uuyt was badt die voorn. Raephorst van dese ende gelijcke saecken te willen desisteren, hem daertoe doende eenige vermaninge heeft die voorn.

Raephorst wesende beneden in de kercke hem een slach voor zijn aensich gegeven, seggende dat hij deposant nyet laten en wilde misse te doen, twelck hij rekende affgoederie te wesen, ende oick andere daer toe hielt om gelijcke affgoederie te doen, met meer diergelijcke woorden, zoe hij deposant van te vooren hem geantwoort hadde dat misse te doen geen affgoderie en was, maer te sondigen in den tempel Godtsaffgoderie was, daer op hij Raephorst hem den voorsz. eersten slach gaff (Bij dit gedeelte van het verbaal staat een marginale streep) ende nyet jegenstaende hij deposant deerste slach verdragen hadde, protesterende van injurien van dat hij in kercke van hen geslagen werde, reitereerde dieselve Raephorst den slach met zijn vuyst an t ooge ende 't voorhoft van hem deposant, sulx dat hij deposant achter over ter aerde viel, hoe wel hij hem laet duncken, dat hij bij eenige gesustenteert werde, seggende mede daer bij die voorn.

Raephorst, dat hij hem deposant om een haer deursteecken wilde, ende nae hij deposant bij zijn Capellaen van der aerde opgebeurt was gingen tsamen naer huys toe, ende waeren die persoonen vooren bij hem genomineert daer mede present doe tselve geschiede, spoegende hij deposant anders nyet dan bloet, doen hij buyten die kercke was. Seyt dat op Sinte Agnitenavont lestleden (T. w. 20 Januari 1567) zekere ongeregeltheyt getoont werden tot Wassenaer bij eenen Edelman uuyt Gelderlant genoempt Mommer gelogeert wesende bij de Heere van Raephorst met eenen Priester uuyt Gelderlant, die welcke versochte an hem deposant denselven priester op stoel in de kercke te mogen brengen om te predicken, mer soe hij deposant hem tselve weygerde vraechde die selve Mommer hem deur wiens last hij dat dede, daer op hij deposant antwoorde dat hijt dede deur expresse last van den Grave van Ligne zijn Meester, ende die grave van Egmondt, versouckende weder hij deposant an denselven Mommer, deur wiens last hij Mommer tselvean hem versouckende was, maer en wilde hem tselve nyet seggen, ende hadde die selve priester oick eenige woorden om op stoel te mogen comen, willende oick mitte selve capellaen disputeren van eenige saicken der religie aengaende, daer toe die capellaen nyet verstaen wilde, hem renvoyerende tot die van Loven, ende lyeten die voorn.

Mommer ende priester die spraeck genouch gaen, datte priester sanderen daechs opte stoel soude comen, maer heeft hij deposant deur zijn naersticheyt soe an de Schout als an de Bailliu van Wassenaer soe veel gedaen ende oick met eenige buyren daer van gesprocken hebbende, die hem assistentie gelooft hadden, dattet selfde belet es geweest, zoe hij deposantanders sorchde dattet ter qualyken gegaen soude hebben, ende indien die priester op stoel gecomen hadde zijne adherenten vorder tot kerckschendinge geprocedeert soude hebben, als hij deposant naderhant verstaen heeft, dat zij eenige op haer handt hadden om sulx te doen, van welck feyt hij deposant eens getuycht heeft voer Jacob de Jonge, Rentmeester van der Grave van Ligny, daertoe hij hem vorder refereert.

Is voorts gebeurt op een anderen tijt geduyrende deze troublen datte voorn. Raephorst gesonden heeft zijnen dienaer an hem deposant vereyschende een kelck van een de voorn. capellen, als Cralingen, ende alsoe hij deposant seyde van geen kelcken te weten, dreychde die voorn. dienaer hem deposant dattet zijn Meester Raephorst hem deposant wel soude doen seggen; ende verstaet hij deposant dat daerna twee kerckmeesters als Jan Dircxz. Keth ende Adriaen Gerrits tOosdorp ontbooden zijn geweest bij de voorn. Raephorst om mitte voorsz. kelck in zijn herberge te comen, gelijck zij ooick gedaen hebben, hoe wel uuyt vrese (zoe zij seggen) ende werde bij de voorn. Raephorst aldaer uuyte kelck gedroncken, rontomme bij de geene die daer bij waeren ende oick bij de kerckmeesters.. . .

Seyt voorts dat mede gebeurt es, die voorsz. troubelen geduyrende, eenen predicaren monnick alhier uuyten Hage geprect hebbende binnen die kercke van Wassenaer, ende tvolck enige vermaninge gedaen hebbende, om die geusen predicant nyet te volgen, ontbooden es geweest bij de voorn. Raephorst ende andere geselschap in de herberge daer hij sat, geadverteert wesende bij den organist van Wassenaer genaempt Lenaert van de voorsz. predicaige, die de monnick sulcx als vooren gedaen hadde, al waer nae hij deposant heeft hooren seggen (soe hij deposant doen ter tijt in den Hage was) veel insolentien die voorsz. monnick aengedaen werde, hem gevende bospoyer ende andere vulicheyden in zijn dranck, die hij voor sulcke predicatien, die hij gedaen hadde, moste drincken, dreygende voorts den voorsz. monnick mit een coorde op te hangen, als men breder uuyt den voorsz. monnick ende anders sal mogen verstaen.

Seyt dat ten selven voorn. tijde mede binnen den dorpe van Wassenaer wonachtich was mit zijn huysvrouwe eenen Joncker Cornelis van Assendelft, zoon van wijlen mijnheer van Gouryaen, die seder oick uuyten dorpe mit zijn huyssvrou, mitter woon vertrocken es, sonder te weten waer, van den welcken hij deposant anders nyet en soude weten te seggen . . . . dan dat zijn huysvrou bevallen wesende van kinde tot Wassenaer, hij versocht hadde an de Capellaen van hem deposant zijn kindt te willen kestenen op ter geusen maniere twelck hij deposant van zijn Capellaen verstaen hebbende, geweygert heeft gehadt, waerdeur heeft die selve Assendelft zijn kindt laten doopen in der geusenkercke buyten Leyden; ende hadtie die voorn. Assendelft oick zijn Capellaen voorgehouden ende willen induceren, omme te willen predicken ende hem dragen nae de geusen manieren, belovende hem wonderlijcke dingen, dan heeft die capellaen daertoe nyet willen verstaen, welcke capellaen genoempt Heer Dirck naemaels pastoir geworden es tot Homade buyten Leyden; sonder dat hij deposant weet, off die voorn. Assendelft present geweest es doet voorsz. spul in de kercke opte orgele gespeelt werde dan nyet, dan heeft wel hooren seggen, dat hij mede present was in der herberge, doen die voorsz. insolentie an de monnick bedreven werde; sonder dat hij deposant oick yet voorder van den voorn. van Assendelft soude weten te verclaren.

Jan Dircxz. liet Kerckmeester vant voorleden jaer binnen den dorpe van Wassenaer, out omtrent XLV jaeren, seyt bij den eede int stuck van zijn officie gedaen, dat nu geleden een jaer (sonder den tijt juyst onthouden te hebben) hij deposant ontboden es geweest hier binnen Wassenaer om te comen bij Herpert van Raephorst, ende vant hem ten huyse van Adriaen Philipsz., alwaer die selve Raephorst hem voorhielt van te hebben die kelck van der Capelle van Cralinge, die hij zeyde hem toe te comen.

Ende soe hij deposant tselve nyet gaerne en dede ende die voorn. Raephorst die selve wilde hebben, begeerde hij deposant mit Adriaen Gerritsz. zijn mede kerckmeester te spreken, ende gingen onder hem beyden tsamen den schout daervan spreken, die hemluyden nyet veel en wiste te seggen, maer sondt hemluyden an den pastoir, nyet wetende off zij die pastoir selver spraken, dan off zij daer sonden, maer nae zijn onthoudt hadde die pastoir geseyt datter een was, maer dat die behoorde an de kercke te blijven, ende gingen daarnae ten huyse van den coster, hem vragende, off hij die kelck wel kende, ende zoe hij zeyde Ja, zeyde hij deposant mit dander kerckmeester, dat hij die wilde senden tot eenen Aechte Joosten dochter wesende een suster van de huysvrou van hem deposant, hopende dat zij mitter tijt hem die kelck noch ontleyt souden hebben, ende zee zij weder ontbooden werden bij Raephorst, ende hij begeerde eyntlijck die kelck te hebben, hebben zij hem die gebracht ten huyse van de voorscreven Adriaen Phiiipsz.,

aldaer hij sath ende dranck met eenich geselschap, daeronder dat hij gelooft, dat eenen Mr. Symon Schermmeester van Haerlem was, ende noch eenen jonge geselle van omtrent XIIII ofte XV jaeren out, die men noempde Duvenvoorden, sonder te weten wiens zoon dattet was, ende naer zijn onthout was daermede bij Aelbrecht van Raephorst zijn broeder wesende geestelijck, maer geen priester (sonder datter Cornelis van Assendelft bij was nae zijn goetduncken) mit noch eenige andere die hij nyet onthouden en heeft, ende ging die waert Adriaen Philipsz. off ende aen, ende van gelijcken Maritgen Lenaertsdochter, zijn huysvrou, ende noch Nee1 Joris, moeder van den voors.

Ariaen Philipsz. Ende nae zij die voorn. Raephorst den kelck overgelevert hadden, begonst hij daer uuyt te drinken, ende dander, die daer bij waren, mosten mede daeruuyt drincken, ende zijluyden kerckmeesters mede, willende vandaer nyet gaen, zoe hij hemluyden gelooft hadde den kelck wederom te geven, ende wat instantien dat zij deden om den kelck wederom te hebben, ging nochtans Raephorst mitte kelck ten huyse van de schout, daer hij sliep, en presenteerde den kelck eenen Neeltgen Garbrantsdochter, waerdinne van den huyse, daer die schout mede wonachtich was. Maer zoe zij kerckmeesters tselve hoorden, versochten aen Raephorst om die selve hem weder gerestitueert te worden, twelck Neeltgen voorsz. oick zeyde, dat hij behoorde te doen. Ende gaff die voorsz. Raephorst hemluyden kerckmeesters die kelck, bevelende dat zij die t yemant over en souden geven, maer die bewaren totdattet het een offte ander soude zijn oftewil dehetselve aen hemluyden kerckmeesters verhaelen, twelck zij genootsaect zijn geweest hem toe te seggen ende sulx te dotn. Ende hebben deurdien die kelck gebracht ten huyse van Aechte Joosten, daer die noch es.. . . Seyt nyet present geweest te zijn doen Raephorst die oultaeren vernielde, maer doent al gedaen was, versocht Raephorst an hem den outaersteen te willen brengen op die werff van de schoute, maer heeft hij deposant tselve geweygert, daertoe hij ander volck kreech, die het deden.

Seyt wel gehoort te hebben, dat Heer Cornelis van Zonnevelt capellaen van den voorn. Raephorst mede besich geweest es over 't breecken van de voorsz. outaeren, mer en heeft hij deposant tselve nyet gesien, die wel een paer maenden wech geweest es, maer vandage wederom int dorp geweest es, ende somtijts hem hier tot Wassenaer onthoudende es, somtijts tot Leyden, nyet wetende off hij van den Biscop die hant op het hooft gecregen heeft, dan nyet. Ende en weet nyet datte selve Heer Cornelis eenich goet heeft, maer mach eenig geestelijck goet hebben, dat hij nyet en weet, waer dattet leyt.

Seyt nyet present geweest te zijn, daer die voorn. Raephorst op dorgelen soude hebben doen spelen het liedeken Vive les Geux, onder delevatie van de misse, maer es notoir ende kennelijck theele dorp doer, dattet selve geschiet es, alst oick es van dat die voorsz. Raephorst den pastoir een hort gaff met zijn arm, dat hij ter aerde onder die voet viel, sonder tselve gesien te hebben.