De eeuwenoude handelsweg van een germaans volk is herontdekt. De Helweg tussen Enschede en Münster bestaat nu alleen nog maar in enkele schetsen. Want de snelweg A35 doorsnijdt de zandweg bovenop de Usseleres. Maar de eerste ideeën voor een fietsbrug liggen al bij de gemeente.

De gemeente Enschede laat de es bebouwen met bedrijfspanden. Een onderzoek van de vereniging Behoud Usselo en de Usseleres naar de herkomst van de Helweg werpt nieuw licht op de betekenis van oude Twentse namen als de Duivelshof in De Lutte en Duivelskeuken in Enschede.

Er is nog een oud-germaanse dingplaats of vergaderplek in Wüllen aan de Helwegroute naar Münster die net als op de Dingspelerberg bij Markelo gesierd wordt met een klein monument. Je kunt op de heuvel bij Markelo sinds enkele jaren trouwen. Midwinterhoorns schalden eens over de Helweg die via Markelo en Holten naar vesting Deventer voerde. Het geluid waarschuwde voor gevaar van hunnen en huurlingen, maar informeerde ook over besmettelijke ziektes als de pest.

Het woord hel komt nog veel voor in Twente en stamt mogelijk af van hol. De naam helweg komt vermoedelijk van holle weg, uitgesleten in het land. Hel betekent in het Duits schallen, klinken en galmen en dat doet weer aan de typische oale roop van de midwinterhoorns denken.

De hel verwijst ook naar het dodenrijk. Families brachten hun overledenen altijd via een helweg naar de kerk en het kerkhof totdat het christendom de toenmalige Twentenaren (Tubanters of Tuianti, zoals trainer Steve McClaren FC Twente juist uitspreekt) verbood hun doden nog langer te verbranden en in urnen bij te zetten.

De dingplaats in Wüllen ligt dertig meter ten zuiden van de kruising Ottensteiner Weg en de Ralffeisenstraße. De tekst van het monument luidt:
Gogericht "Toon Steenern Krüze". Vermutlich altsächsische Thingstätte und Volksgericht. Hier an der Kreuzung der alten Heerwege Münster - Vreden und Munster - Deventer lag seit der Zeit der Christianisierung "Up den velde twisschen Ahaus, Wüllen und Wesshem tom negsten by dem staenden Steinen Cruitz" das Frei- und Femegericht, seit 1123 Lehen der Dynasten von Ahaus. Nach Verfall der Feme blieb die Stätte Herrschaftsgericht der Edelherren von Ahaus und Ottenstein. In 1406 und 1408 gelangte die Gerichsstätte mit den Stadtgerichten Ahaus und Ottenstein in den Besitz des Fürstbischofs Münster und »von Hoya«. Seit 1570 Gogericht über die Kirchspiele Wüllen, Ottenstein und Älstätte. Das Fürstbischöfliche Gogericht bestand bis 1850, als in Ahaus das preußische Stadt- und Landgericht an seine Stelle trat. Das Original-Wahrzeichen des nach ihm benannten Gogerichts, ein Steinkreuz (12. Jahrhundert), befindet sich seit 1908 im Landesmuseum Münster.

Boven:
Een kaartje van het grensgebied tussen Enschede en Wüllen bij Ahaus en Alstätte in Duitsland. De rode lijn van de Helweg leidt van Enschede over de Usseleres langs het Rutbeek, bij de Hegebeek of Hagmolenbeek over de grens naar Alstätte, Wüllen en dan verder naar Münster. De Helweg liep in Enschede via de Emmastraat bij het centrum, via de Poolmansweg en de Bruggerstraat naar de Usseleres.

De naam Helweg komt nog voor
- in Nutter gemeente Dinkelland
- De Glind Barneveld
- Simpelveld Bocholt provincie Limburg
- Boxtel provincie Noordbrabant
- Raesfeld Münster
- Sittard Geleen

Zie ook: Mauritsboom of Mauritsbos op de Usseleres

Plan gemeente Enschede voor de Usseleres

Een Romeinse geschiedkundige beschrijft het ontstaan van grote essen en kleine essen bij de boerderijen van de bewoners in Twente. Zij schermden hun landbouwgebieden af van het vee en de wilde beesten en hoogden hun land jaarlijks op met mest en plaggen (gras en zand of veen). De Usseleres hoort volgens kenners tegenwoordig tot de grootste kransessen in Europa.

Romeinen noemden groepen boeren rond een es villae en later marken. Het woord marke stamt van markeren of begrenzen. De boeren kwamen samen bij een boaken, het hoogste punt op de es. De boakenweg, een hol zandpad op de Usseleres, langs het Mauritsbosje herinnert hier nog aan. De Twentse boakens met Pasen herinneren waarschijnlijk nog aan de religieuze vreugdevuren uit de voorchristelijke tijd. In de helweg zaten veenbruggen, rijen stammetjes hout voorkomen hier dat je wegzakt in het levensgevaarlijke moeras.

Rechts: De Hilgenhuesweg leidt hier naar de Helweg aan het einde van de horizon en bovenop de Usseleres. Verder naar rechts ligt de geul in de es: het wandelpad de Boakenweg voert naar het hoogste punt waar op de kruising met de Helweg vuren werden ontstoken.

De weg van Oldenzaal naar De Lutte en de Duitse grens voerde vroeger door de Hel.

In De Lutte in de gemeente Losser bestaat de naam Hillig Holt of Heilig Woud nog steeds. De plek ligt enkele kilometers ten oosten van Oldenzaal. In de tiende eeuw en daarvoor heette dat gebied Elviteri (= Elvenwoud). Bron: Gerard Seyger (Oudheid van Twente). Er was ook een katerstede Hilgeholt, Hilgenholt of Hilligenholt en Hillegeholt in De Lutte.

Links: Een ansichtkaart uit 1915 verhaalt over de weg naar De Hel in De Lutte bij Oldenzaal, zoals in het onderschrift staat. Het plaatje van het dichte bos ziet er niet uitnodigend uit.

Een sage uit De Lutte verhaalt over een oud karrenspoor, vroeger een dodenweg. Dit is de Hoge Kaviksweg die aan een klein ravijn, de Grote Hel genoemd, ligt. Ooit voerde de weg van Bentheim naar Oldenzaal om er zandsteen over te vervoeren voor de bouw van de Plechelmusbasiliek. Dit was ook een oude dodenweg, gemarkeerd door diepe karrensporen. Het spookte er. Twee broers, die bij hun buurman op bezoek waren, gingen 's avonds over die dodenweg terug naar huis. Ze waren nog maar even onderweg of een van hen viel op de grond en bleef roerloos liggen. Zijn broer pakte hem beet en probeerde hem overeind te krijgen. "Wat is er?" "Heb je dan niets gezien?" was het antwoord van de broer, die langzaam bij kwam. "Heb je die lijkwagen niet gezien? Met een kist er op. Kwam recht op mij af."

Loop nooit over het karrespoor - De dodenweg van De Lutte

Boven: Het Heilige Holt of Hiligeholt ligt tussen de Oude Postweg en het spoor. Deppenbroek is tegenwoordig een wijk in Enschede maar ook de plek van het Arboretum in De Lutte.

"Wat ik ook deed ik kon niet weg komen. Ik moest op de wagen klimmen, over de kist heen klauteren en daarna viel ik van de wagen." Huiverend keek de ander achterom, maar zag niets. "Laten we maken dat we hier weg komen," fluisterde hij.

Thuis vertelden ze het verhaal en tot hun stomme verbazing antwoordde hun vader: "Ja, dat wisten we wel." Als je tussen karrensporen op een dodenweg loopt, kan het gebeuren dat je tegen een lijkwagen botst en je er vanaf valt. Dat gebeurt vaker. Je moet nooit tussen oude karrensporen lopen."

Bij De Lutte ligt achter een slijterij een eeuwenoude lijkweg, het Peulkespad. Over deze weg gingen de doden naar hun laatste rustplaats nadat Karel de Grote in het jaar 784 lijkverbranding op straffe van de dood verbood.

Links: De naam Hilgenholt vindt je alleen nog terug in een pad ingeklemd tussen het spoor (boven) en de snelweg A1 tussen Oldenzaal en De Lutte.

Boven: De Hel op een ansichtkaart in 1915. De weg voert langs een 'diepe' vallei. Bovenop de heuvel staat de Mariakapel.

Rechts: De Mariakapel staat op het hoogste punt van de Hanhover Es aan de Hanhofweg vlakbij de Hel in de gemeente Losser bij De Lutte. De plek ligt maar enkele kilometers oostelijk van Oldenzaal.

Woorden en plaatsnamen met hel:

Hel
Grote Hel
Grote en kleine Hel
Kleine Hel
Helco
Helen = onzichtbaar maken
Helendorn
Hellendoorn
Helheim
Helhond
Heliand
Heliand Christus
Heligbertus
Helkamp
Hella
Hella (godin)
Hella / Frau of vrouw Holle / Hölle
Helle

Rechts: Een hellehond is zwart en heeft spitse oren. Mensen die een hellehond tegenkwamen, konden rekenen op de dood van een naaste. Als mensen deze honden hoorde blaffen, was de dood nabij. De hellehond wordt ook wel kettinghond genoemd, men hoorde de kettingen rinkelen en vond de dood. (Afbeelding van beeld in De Lutte van Pieter de Monchy)

De Helhond

De kardoeshond van De Lutte
Uit de tijd van de germanen stamt de kardoeshond uit de tijd van Wodan en de godin Holda. Deze godin was volgens de mythologie aanvoerster van geesten. Nadat mensen overleden waren haalde de Helhond de ziel op en bracht deze naar godin Holda.

Inwoners van De Lutte geloofden daardoor dat als mensen de hellehond hoorde blaffen er een sterfgeval aanstaande is. Sommigen zagen de hond bij de begraafplaatsen.
Een boer uit De Lutte ging volgens een sage de hellehond niet uit de weg, maar viel hem hem aan en jaagde hem weg. Dat had hij beter niet kunnen doen. Hij werd ernstig ziek en zijn lichaam zat onder de zweren. Hij is er enkele weken doodsziek van geweest.

Duivelshof in De Lutte

Het kasteel Bentheim kent een sage over een duivelskussen, een rots waarop een duivel zijn oor afscheurde toen hij wakker werd en opstond.
Ein isolirter dreieckiger Stein, das Teufelskissen genannt, trägt hier die Inschrift: Hie Drusus Jura dixit Tubantibiis, aber in Characteren, welche vielleicht nicht das Alter von 200 Jahren haben. Die Behauptung, Drusus sei der Erbauer von Bentheim, ist überhaupt sehr gewagt, wenn auch möglich, dass die hier aus der Ebene emporragende lange Felsenreihe sehr früh zur Befestigung lockte und der erste Kaiserliche Graf in dieser Gegend, im Gau Bursibant, darauf seinen Wohnsilz nahm.

Zie ook:

De Duivelhofroute van Natuurmonumenten

Foto's Duivelshof