In het paleis van Floris van Pallandt, graaf van Culemborg, aan de Klein Zavelvond in Brussel komt een groep edelen in 1565 enkele keren bijeen om over de oprichting van een verbond te praten. Ze willen dat er einde komt aan de vervolging van 'ketters' in de Lage Landen. In het huis van Culemborg smeedt de Grote Geus, Hendrik van Brederode de scheldnaam geus (bezitloze) om in een ere-titel.

De edelen zijn in Brussel om het huwelijk tussen Alexander van Farnese, zoon van landvoogdes Margaretha van Parma, en Maria van Portugal te vieren. Een paar dagen later, op 2 december 1565, legt Jan van Marnix, heer van Toulouse, de edelen een oorkonde voor waarin het doel van dit Verbond van Edelen, ook het Compromis genoemd, staat beschreven. Zij willen de inquisitie opheffen en de plakkaten verzachten.

Links: Floris, graaf van Kuilenburg dat later is verbasterd tot Culemborg.

Ruzie tussen aartsbisschop en edelen in januari 1565
Culemborg zegt tijdens een afscheidsfeest van Van Egmond, die koning Filips II tot meer tolerantie moet overhalen, dat men makkelijker aan een nieuwe aartsbisschop van Kamerijk kan komen dan aan een nieuwe graaf Van Egmond. De aartsbisschop van Kamerijk antwoordt echter dat men net zo makkelijk aan een nieuwe graaf als aan een nieuwe aartsbisschop kan komen.

Hendrik van Brederode, die te diep in het glas heeft gekeken, kan zich niet meer beheersen en noemt de aartsbisschop een grote schurk. Van Brederode wil de kom waarin men de handen wast, naar de aartsbisschip gooien, maar Egmond grijpt hem bij de arm en weet hem te kalmeren. Dit gebeurt in januari 1565 wanneer Van Egmond namens de Liga (verbond van hoge edelen) naar Madrid gaat om de koning te vragen een einde te maken aan de strenge geloofsvervolging.

Bron: de Grote Geus en het falende driemanschap van dr. A. van Hulzen.

De edelen steken in 1565 tot hun nek in de schulden. Hoewel ze veel inkomsten zijn kwijtgeraakt door toedoen van de koning blijven zij veel geld uitgeven. Er is al enige tijd vrede met Frankrijk en dat betekent geen werk meer voor de meeste officieren onder hen. In het kuuroord Spa hebben de calvinisten Jan van Marnix en Lodewijk van Nassau in de zomer van 1565 gesproken over een compromis om de kettervervolging een halt toe te roepen.

Rechts: In het paleis van Culemborg komen de edelen regelmatig bijeen. De ondertekening van het Verbond heeft bij Culemborg plaats of in het huis van heraut Hames van het Gulden Vlies. De bronnen spreken elkaar hierover tegen.

Het bestuur van het compromis ofwel het Verbond van Edelen
De leden van de Liga en ook andere edelen onder wie Culemborg, komen ook regelmatig bijeen bij Hendrik van Brederode in Vianen. Brederode vormt samen met Culemborg, Lodewijk van Nassau en Willem van den Bergh het bestuur van het Compromis. Op advies van Willem van Oranje houdt het bestuur in juli 1565 niet in Lier aan de Schelde, maar in Sint Truiden in het neutrale bisdom Luik, een bondsdag. Op 6 september 1565 is zelfs de hertog van Kleef aanwezig op een vergadering, tot grote woede van Margaretha van Parma. De hertog laat zijn dochters immers luthers opvoeden.

Bron: de Grote Geus en het falende driemanschap van dr. A. van Hulzen.

Links: Floris van Pallandt, graaf van Culemborg.

De tekst van Jan van Marnix is zo voorzichtig dat katholieken, calvinisten en lutheranen ermee akkoord kunnen gaan. Nicolaas de Hames, heraut van het Gulden Vlies, en Mansfeld trekken het land in om handtekeningen te verzamelen. Lodewijk van Nassau, broer van Willem van Oranje, en Hendrik van Brederode zijn een van de eersten die hun handtekening plaatsen. Nog bijna 2000 edelen zouden volgen.

Smeekschrift
Floris van Pallandt of Culemborg, zoals de edelen de graaf vaak noemen, trekt met honderd ruiters op 4 april 1566 zijn paleis in Brussel binnen. De dag daarvoor was Hendrik van Brederode met 200 gewapende edelen in de hoofdstad van de Lage Landen gearriveerd. De spanning is om te snijden. Op 5 april vormen ongewapende edelen een lang lint dat op weg is naar het paleis van landvoogdes Margaretha van Parma.

Hendrik van Brederode, die haar het Smeekschrift aanbiedt, wordt uitgemaakt voor bedelaar (geus), een woord dat de volgende dag in het paleis van Culemborg wordt omgetoverd tot ere-titel. De edelen vieren een overwinningsfeest. Tot diep in de nacht weerklinkt het Vivent les gueux (leve de geuzen) in de straten in Brussel, hoewel de hoge edelen Oranje, Egmond en Hoorne hen tot bedaren manen.

De edelen van het Verbond lopen niet meer in fluwelen met goud bestikte wambuizen, maar hullen zich in grijze kleding van grof laken met een vilten hoed op het hoofd en een bedelzak om de hals.

Culemborg keurt verklaring af

Oranje kan niet lang wegblijven uit het onrustige Antwerpen, nu Megen (standbeeld van hem, op de foto rechts) en Aremberg iets in hun schild voeren. Daarom wordt afgesproken in het nabijgelegen Duffel verder te praten. Op 18 juli verklaren Oranje en Egmond het compromis te willen beschermen als de afgevaardigden de preken van de calvinisten afkeuren. Lodewijk van Nassau en Hendrik van Brederode willen de steun van de vooraanstaande edelen niet missen. Maar de graaf van Culemborg keurt de nieuwe verklaring af. Brederode gaat met tegenzin wel akkoord.

Oranje hoort in Antwerpen dat Megen en Aremberg troepen werven en dringt er bij het compromis op aan ook over de brug te komen met geld. Tegelijkertijd vragen calvinisten bescherming aan de leden van het compromis en dreigen met een opstand als er niets gebeurt. Het compromis zegt de calvinisten steun toe en komt de zojuist in Duffel gemaakte afspraak al niet meer na. De edelen willen bovendien meehelpen troepen te werven om zich te beschermen tegen de landvoogdes.

Na juli 1566 wordt duidelijk dat geweld onvermijdelijk wordt. De liga wil echter een burgeroorlog voorkomen en stelt voor het volk te ontwapenen en een einde te maken aan de calvinistische preken, zodat de koning geen argument heeft een leger te sturen. Doet hij dat toch dan moet een leger op de been worden gebracht. Alleen Egmond weigert. De landvoogdes vraagt de edelen opnieuw een eed van trouw af te leggen. Zelfs Culemborg doet dat.

Zie ook video-reportage:
Slag om Megen, nagespeeld in juni 2007 en Spanjaarden plunderen Megen (toneel)

Bleau tekent deze kaart van Culemborg met rechts het kasteel van Floris van Pallandt en rechtsboven de Lek.

Het kasteel van Culemborg
Het kasteel Culemborg moet een overweldige indruk hebben gemaakt op de bezoeker. De bouw begint tussen 1300 en 1350. De waterburcht bestond uit drie delen:

De Opperhof
De Opperhof, het verblijf van de graaf, was een vijfhoekig gebouw waarvan de bouw rond 1270 begon. De Opperhof had een verdedigingstoren, een woontoren, een grote zaal - de Hoge Sael was 23 bij 12 meter -, een poortgebouw en een binnenplaats.

Rechts: Het voormalige kasteel van Floris van Pallandt. Links ervan ligt Culemborg.

Floris van Pallandt op zijn sterfbed.