Elke eerste zondag na 7 augustus herdenkt Oudewater de ramp van 1575. Spaanse soldaten moorden de complete bevolking van het stadje aan de Hollandse IJssel genadeloos uit.

Oudewater is de eerste stad in de grensstreek tussen Holland en Utrecht die de zijde van de Opstand kiest en Willem van Oranje als stadhouder erkent. Jonkheer Adriaen van Swieten (ook Adriaan van Zwieten, hij is later gouverneur van Gouda en Oudewater) verdrijft de bezetters met slechts negentien man. Dat gebeurt op 19 juni 1572. Twee dagen later is Gouda aan de beurt.

Links: tekening waarschijnlijk in de 17e eeuw gemaakt naar een prent van Goltzius volgens O. Hirschmann Leipzig 1921. Tekst: Bemindt gerechticheyt Aetat suae 47 Anno 1579. Joncheer Adriaen van Zweten.

Op 21 juni 1572, twee dagen na de inname van Oudewater, verschijnt Adriaan van Swieten voor de Kleiwegpoort in Gouda. Met zo'n 50 ballingen marcheert hij langs de stadswacht naar het raadhuis. Hij dwingt het stadsbestuur trouw te zweren aan de prins van Oranje. Leiden kiest op 26 juni voor de prins en op 3 juli volgt Haarlem.

Rechts: de Kleiwegpoort getekend in 1612.

Adriaan van Swieten is geboren in Leiden in 1532 en begraven in Gouda op 16 december 1584. Hij is van 1565 tot 1568 en van 1574 tot 1584 lid van het Hoogheemraad van Rijnland en hij is bevelhebber onder Willem van Oranje. Hij maakt zich verdienstelijk in de Opstand tegen Spanje in het Rijnland.

Links: Gezicht op Oudewater van Willem Koekkoek (1839 - 1895). Het schilderij hangt in de National Gallery in Londen.

Alva onderschat de Opstandelingen. De watergeuzen nemen na Den Brielle Vlissingen in op 6 april, dan vallen Veere, Medemblik, Hoorn, Alkmaar, Haarlem, Dordrecht, Leiden, Gorkum, Edam, Monnikendam en Purmerend. Bossu doet een poging Oudewater terug te winnen. Maar de aanval mislukt. In de eerste vrije statenvergadering in Dordrecht op 19 juli 1572 wordt de basis gelegd voor de Staat der Nederlanden. Philips van Marnix noemt de prins voor de eerste keer vader des vaderlands. Koning Filips is woedend.

Heroveren
De prins van Oranje ontdekt in 1575 dat de opvolger van Alva, Don Louis de Requesens, een leger samenstelt om de steden terug te veroveren. Requesens heeft zo’n elfduizend soldaten klaarstaan ergens bij Utrecht. Op 28 juni veroveren zij Buren. Hij wil nu Oudewater op de grens van Utrecht en Holland aanvallen. Willem van Oranje geeft opdracht de dijken van de Hollandse IJssel door te steken. Maar het bevel van Van Oranje wordt genegeerd.

Op 12 juli geeft de prins vrouwen en kinderen van Oudewater opdracht naar Gouda te gaan zodat er voldoende eten overblijft voor de mannen die de stad moeten verdedigen. Ook deze opdracht van de prins wordt niet uitgevoerd.

Begin juli stuurt de Spaanse stadhouder Gilles van Hierges van Holland, Zeeland, Utrecht en Gelre een leger van 10.000 man via IJsselstein en Benschop naar Oudewater.

Het beleg van Oudewater begint op 19 juli. De verdedigers hebben geen schijn van kans. Vier vendels soldaten van zo'n 350 mannen vechten tegen een overmacht aan goed getrainde huursoldaten en Spaanse tercio's. Op 6 augustus is Hierges klaar met het opstellen van het zware geschut.

Rechts: Rond 1300 begint de bouw van de Sint Michaelkerk. Alleen de kerk en de kapel van het Ursula Convent blijven behouden tijdens de Spaanse verovering in 1575.

Hij stuurt een bode naar de stad met de eis binnen twee uur de stad over te geven. Anders wordt de stad zwaar gestraft.

De vroedschap van Oudewater begrijpt de boodschap verkeerd en denkt tot twee uur de tijd te hebben een besluit te nemen. De eerste kanonskogel treft de stad wanneer de vroedschap nog in beraad is.

Bombardement
Het Spaanse leger vuurt tussen de 1600 en 1700 schoten af op de eerste dag. Het Spaanse geschut slaat een aantal bressen in de stadmuren. 's Nacht herstellen de Opstandelingen de gaten. Maar de volgende dag is er geen houden meer aan.

Omstreeks het middaguur komen de Spanjaarden de stad binnen. Overal staan in een mum van tijd huizen in brand. De soldaten zijn bijzonder wreed. Mannen, vrouwen zelfs kinderen worden over de kling gejaagd. Sommige vrouwen zouden in de deuropening van hun woning worden opgehangen en met het zwaard open gesneden. Slechts een enkeling weet te ontsnappen: Een schilderij van David Stoop uit 1650 dat in opdracht van het gemeentebestuur van Oudewater is gemaakt toont een man, die zich tussen de bomen aan de Wijngaardstraat verborgen houdt.

Hoeveel inwoners de Spanjaarden vermoorden is niet precies bekend omdat in 1575 een pestepedemie in de stad heeft huisgehouden. Een aantal jaren na het bloedbad is een lijst van overlevenden gemaakt.

Het aantal doden dat wordt genoemd varieert van 900 tot 1500, de helft tot driekwart van de bevolking. In 1575 telt Oudewater 1800 tot 2000 bewoners. Achteraf gezien concluderen historici dat met dergelijke wrede soldaten de Spaanse legerleiding een kleine stad kan veroveren maar geen oorlog kan winnen.

Platgebrand
Slechts twee gebouwen in Oudewater blijven behouden. Dat is de kerk en de kapel van het Ursula Convent. Het stadhuis is in 1588 herbouwd. De stads- of heksenwaag is in 1595 klaar.

De Spanjaarden houden de stad na 1575 een jaar bezet. Van alle kanten krijgt Oudewater daarna hulp. In Gouda wordt voor de nabestaanden gecollecteerd. Toch is Oudewater deze zware slag nooit te boven gekomen. Ruim 400 jaar na dato geven velen elk jaar op de zondag na de 7e augustus gehoor aan dat luidklokje en gaan naar het stadhuis.

Arminius
Oudewater is de geboortestad van de protestantse theoloog Jacobus Arminius (1560-1609). Hij komt over de leer van de uitverkiezing in conflict met Gomarus.

Links: Jacob van Deventer tekent Oudewater in 1557.

De deuren van het stadhuis staan dan open voor inwoners en niet inwoners die het schilderij van David Stoop met eigen ogen willen zien.

Rechts: de beroemde heksenwaag van Oudewater. Hier werden vermeende heksen gewogen en soms te licht bevonden wat een zekere dood betekent. Karel V verleent het stadje in 1545 het privilege certificaten uit te schrijven die iemand voor eens en voor altijd vrijpleit van hekserij. Oudewater wordt daarmee reisdoel voor veel vrouwen uit heel Europa.