Jan van Hembyze is een extremistische calvinist uit Gent

Jan van Hembyze

Radicale calvinist eerbiedigt Pacificatie van Gent niet

Eigen mensen onthoofden hem in 1584

Jan van Hembyze

Boven: Jan van Hembyze.
Rechts: Het Gravensteen in Gent.

Na de Spaanse furie komt er vrede. De soldaten moeten het land uit, zo wordt tijdens de pacificatie van Gent op 8 november 1576 afgesproken. Maar in datzelfde Gent komen katholieken en calvinisten weer recht tegenover elkaar te staan.

Wapen staatkundige Jan van Hembyze Een plek waar de Opstand heel bloedig verloopt is Gent, de geboortestad van keizer Karel V, vader van koning Philips II. Jan van Hembyze (ook Imbize of Imbiese), geboren in Gent op 9 september 1513 uit een adellijk geslacht, is een extremistische aanhanger van het nieuwe geloof. Hij verliest een zoon tijdens de Opstand.

Gent is een vruchtbare voedingsbodem voor het calvinisme. De lakennijverheid verkeert in een crisis terwijl de landvoogdes enorme sommen geld verlangt voor een leger. De Gentenaren weigeren te betalen, waarna keizer Karel V in 1540 met een groot leger de Gentenaren op andere gedachten brengt.

De bloedraad is zeer actief in Gent. Tussen 1530 en 1566 worden er 56 protestanten geëxecuteerd. Koning Filips II trekt de macht naar zich toe ten koste van de edelen. De benoeming van de hertog van Aarschot tot gouverneur van Vlaanderen is de druppel die de emmer doet overlopen. De edelen willen hun oude voorrechten terug.

(bron: Wetteren)

Het Gravensteen in Gent

Links: Willem van Oranje komt in 1578 op voor belangrijke katholieken in de stad Gent. Maar Jan van Hembyze, hier tegenover Willem van Oranje afgebeeld, wil alleen het calvinisme toestaan in Gent. Hembyze zit op één punt op dezelfde lijn als de koning van Spanje: vrijheid van geloof is onmogelijk.

Op 28 oktober 1577 maakt Hembyze met steun van Frans van der Kethulle, heer van Ryhove, en dominee Dathenus, zich meester van het Gentse stadsbestuur. Hembyze haalt de hertog van Aarschot uit zijn bed en zet hem gevangen. Het nieuwe, democratisch gekozen, stadsbestuur haalt Van Oranje naar Gent.

Het Genève van het noorden
De prins verblijft vanaf 29 december 1577 veertien dagen in Gent en wordt er uitgeroepen tot 'vader des vaderlands'. Gent vormt langzamerhand het centrum van de Opstand in de Nederlanden tegen koning Filips II van Spanje. Hembyze is echter geen aanhanger van de gematigde Van Oranje. Hij is veel radicaler en begint een ware klopjacht op katholieke geestelijken. Gent moet in zijn ogen omgevormd worden tot het 'Genève van het Noorden'. (Calvijn heeft veel aanhangers in Genève).

Het lukt Hembyze inderdaad grote delen van Vlaanderen aan zijn gezag te onderwerpen. Harelbeke, Tielt en Deinze (zie kaart onderaan deze pagina) krijgen staatse troepen op hun grondgebied. Hembyze zelf wordt stadhouder van Kortrijk.

Vrijwel onmiddellijk komt er verzet tegen deze politiek van de harde lijn. De Waalse malcontenten, in Gent ook spottend de paternosterknechten genoemd, laten van zich horen. Deze rooms-katholieken zijn ontevreden over de Pacificatie van Gent.

Gravensteen in Gent

Boven:
Het Gravensteen in Gent is symbool van de feodale macht. De komst van het buskruit maakt het verdedigingswerk zinloos. Het Gravensteen ligt op de plek waar de Leie en de Schelde samenkomen. De Kelten woonden er al eeuwen voordat de Romeinen en het kasteel er kwam.

Prinselijk hof Ten Walle in Gent

Willem van Oranje verblijft in Gent in het prinsenhof Ten Walle, waar Karel V is geboren. Het gebouw bestaat niet meer.

Hof van Ryhove Hembyze roept in september 1578 de hulp in van de paltsgraaf, Jan Casimir. De graaf is berucht om zijn ongedisciplineerd leger. Honderd ruiters komen naar Kortrijk en 900 man naar het aangrenzende Harelbeke (zie kaart).

De malcontenten behalen hun eerste succes. Ze veroveren op 1 oktober 1578 Menen. In Gent zijn de calvinisten woedend over dit succes. De beruchte Hessels die het doodvonnis van Van Egmond en Hoorne heeft ondertekend en vaak sliep tijdens de zittingen van de bloedraad wordt opgehangen.

Daarmee wordt wraak genomen op de malcontenten die rovend en moordend maandenlang door de streek tussen Gent en Kortrijk trekken.
Rechts: Hof van Ryhove waar Willem van Oranje te gast is geweest.

Boven: Het voormalige Prinsenhof in Gent met helemaal rechtsachter het poortgebouw waarvan alleen de gevel nu nog bestaat (foto links). Hier is keizer Karel V, de vader van koning Philips II geboren.

De keizer dwingt de Gentenaren keer op keer belasting te betalen voor zijn oorlogen. Op een gegeven moment weigeren de Gentenaren nog langer voor de enorme kosten van het leger op te draaien. De keizer laat dan een aantal weigeraars ophangen. Anderen moeten hem met de strop om de nek om vergiffenis smeken. Sindsdien dragen Gentenaren de bijnaam stroppendragers, dat in het kunstwerk links, bij het poortgebouw van de Prinsenhof is verbeeld.

Mariabeeldje brandt niet
Norbertijnen uit Drongen bij Gent verzorgen een kapel waar bedevaartgangers naar toe trekken. Het klooster is na 17 juli 1578 verlaten en tijdens een beeldenstorm op 3 augustus 1578 wordt het verwoest. De Gentse geuzen werpen een Mariabeeldje in het vuur, maar het brandt niet. Vrome bewoners van Hulsterloo hebben het daarna gered en in veiligheid gebracht. Het beeld bevindt zich in de kluis van de parochiekerk van Drongen. In Nieuw-Namen herinnert een veldkapel een beeld van Jan Kamps uit Koewacht aan deze voormalige devotieplaats. (bron: Isidorusweb)

Een verzoek van Marnix om de godsdienstvrede te bewaren wordt in de wind geslagen. Hembyze wil alleen godsdienstvrede wanneer de malcontenten vertrekken. Hij wil Gent zelfstandig gaan besturen. Op 18 november is er opnieuw een beeldenstorm. Alles wat katholiek is wordt vernield. Calvinisten vernielen kunstwerken die gespaard zijn gebleven is of nieuw zijn aangeschaft. Alles gaat kapot. Spullen uit de Sint Salvatorekerk, de Sint Michielskerk, de Sint Baafs en de Sint Pieter worden vernietigd.

Aanhangers van Oranje proberen in Atrecht (zie kaart) de macht te grijpen, maar de malcontenten weten dit te voorkomen en hangen de initiatiefnemers op 25 oktober op. De verbittering hierover is groot in Vlaanderen. Er volgen opnieuw wraakacties.

Een panorama van Gent met van links naar rechts de torens van de Sint Baafs kathedraal, het Belfort (belfroi) en de Sint Nicolaaskerk.

Hof van Ryhove in Gent

Boven en rechts: Hof van Ryhove uit de 13de eeuw, was eens woonhuis van Francois van der Kethulle (1531 - 1585), voorman van de Gentse calvinistische republiek. Nu zit in het gebouw de dienst voor de monumentenzorg en stadsarcheologie, technische dienst gebouwen afdeling monumenten dienst kunsten, raad voor cultuurbeleid.

Middeleeuws Belfort van Kortrijk

Het Belfort van Kortrijk is al ruim een eeuw oud wanneer Hembyze met zijn troepen de stad binnentrekken.

De compagnon van Hembyze, Ryhove, verandert daarna van politiek. Hij stapt over naar het kamp van de gematigden en wordt een trouw aanhanger van prins Willem van Oranje. Van Oranje herstelt op 27 december de godsdienstvrede in Gent. Er zijn nu zowel katholieke als gereformeerde kerken.

Verbannen
Hembyze neemt dit niet. Hij trekt met zijn troepen begin 1579 Wetteren binnen. De bevolking vlucht over de Schelde. Op 25 juli grijpt hij de macht in Gent. Hij vervangt het schepencollege en roept zichzelf uit als eerste schepene. Van Oranje spoedt zich naar Gent om orde op zaken te stellen. Hembyze duikt onder en wil naar Sas van Gent vluchten, maar wordt gevonden. Een volksmenigte schreeuwt twee dagen later om Hembyze. Maar Van Oranje laat zich echter niet intimideren en verbant Hembyze op 18 augustus 1579 naar Duitsland. Ryhove neemt het gezag over in Gent.

Op 28 februari 1580 veroveren de malcontenten onder leiding van luitenant Antoon van d'Alennes Kortrijk. Een paar maanden laten volgt Deinze. Alexander Farnese, hertog van Parma, begint een ware heroveringstocht in de Nederlanden. In Harelbeke laat hij een brug over de Leie bouwen, installeert er geschut en een troepenmacht. Hij laat kuilen in het wegdek graven om de bevoorrading van de calvinisten te stoppen. Zijn soldaten vernietigen de gewassen. In juli 1582 valt Oudenaarde in handen van de Farnese.

Ryhove verliest na de Franse Furie op 17 januari 1583 wanneer soldaten Antwerpen plunderen elke autoriteit. De aanhang van Willem van Oranje slinkt. Hembyze wordt uit zijn ballingschap in Frankenthal in de Palts gehaald. Op 24 oktober rijdt Hembyze Gent weer binnen, terwijl Parma met zijn troepen Gent bedreigt. Parma begint een groot offensief in Vlaanderen.

Hembyze begint op 5 maart 1584 in het diepste geheim vredesbesprekingen met Parma. Van Oranje vermoedt verraad. Toen Parma, met medeweten van Hembyze, Dendermonde, dat in handen is van zijn voormalige compagnon Ryhove, aanvalt wordt Hembyze beschuldigd van verraad. De aanval van Parma op Dendermonde wordt afgeslagen. Maar op dezelfde dag verschijnen Spaanse soldaten bij Gent en Hembyze bezet het stadhuis. Een schepen doorziet het plan van Hembyze en waarschuwt andere burgers. Op 15 mei 1584 verdwijnt Hembyze achter de tralies.

Op 4 augustus 1584 wordt Hembyze onthoofd. Zijn hoofd wordt op een piek geplaatst, maar valt er van af en verwondt een omstaander. Gent is dan al omsingeld. Parma verovert achtereenvolgens Brugge, Ieper en Gent. (Zie kaart onderaan deze pagina.)

In de kerken en kloosters van Gent staan koeien. De stad is goed bevoorraad. De calvinisten krijgen twee jaar de tijd om zich te bekeren of om de stad te verlaten. Duizenden mensen vertrekken naar het noorden. Ryhove vlucht naar Delft, waar hij enkele dagen voor de moord op Willem van Oranje aankomt. Een jaar valt, in 1585, valt Antwerpen, wat tot de scheiding van de Nederlanden leidt in noord (Nederland) en zuid (België). (bron: Dirk Viaene)

Rechts: De Beffroi met de lakenhal van Gent weerspiegelen het rijke textielverleden van de hoofdstad van Vlaanderen.

Jan van Hembyze speelt tijdens de opstand in de plaatsen, op het kaartje hiernaast aangegeven, een belangrijke rol.

Bronnen: Stropdragers en Brekers uit De Muntklapper van T.A.L. Schellinck en een prince van Oraengien van A.P. Bijl.

Kijk ook op: