In Antwerpen is de rust hersteld en de burggraaf, Willem van Oranje, kan terugkeren naar Holland waar hij stadhouder is. Van Hoogstraten neemt zijn plaats in.

Bolwerk
Van Oranje, die bij de calvinist Jan van Renesse in Utrecht verblijft, stemt er mee in dat Van Brederode Vianen in staat van verdediging brengt. Van Brederode noemt een nieuw bolwerk dat hij bouwt 'Oranje' en een ander 'Nassau'. Van Oranje schenkt enkele kanonnen aan Van Brederode wat leidt tot boosheid bij Van Parma. Van Oranje schrijft Van Parma dat hij het geschenk al een tijd geleden heeft toegezegd. 'En het schijnt wel, dat Uwe Hoogheid de genoemde heer Van Brederode als een vijand van Zijn Majesteit en van Uw Hoogheid bescout, waarvan U mij niet verwittigt hebt'. Van Oranje verwijt Van Parma in de brief, dat zij hem niet eerder heeft meegedeeld dat Van Brederode een vijand van de koning zou zijn.

Van Brederode schiet calvinisten in Amsterdam, Delft en Den Briel te hulp. Zij willen daar vrij kunnen prediken. Hij schrijft aan zijn goede vriend Lodewijk van Nassau dat hem is gevraagd een Haagse verkoper van verboden boeken vrij te pleiten. Veel afgevaardigden van Hollandse steden reizen nu naar Vianen, om direct te overleggen met Van Oranje en Van Brederode. In Utrecht willen calvinisten een eigen kerk bouwen binnen de muren van de stad. Dat gaat niet door. Wel mogen ze buiten de Wittevrouwenpoort hun godsdienst uitoefenen. Een boze Van Parma schrijft koning Philips ll dat Van Oranje Utrecht aan de ketters heeft overgegeven.

Spion
Al in 1563 drukt Dirck Buyter ketterse boeken in Vianen. Wanneer Van Parma hierover Van Brederode om opheldering vraagt antwoordt Van Brederode op 30 januari 1566 dat hij een drukker heeft aangehouden maar dat deze geen verdachte activiteiten heeft uitgevoerd. Van Parma stuurt daarna een spion die in Vianen een aantal ketterse boeken koopt en ze geeft Van Brederode bevel de drukker te straffen. Van Oranje moet van haar optreden tegen het drukken van ketterse boeken. Eind 1566 verdenkt zij Van Oranje er zelfs al van geld te werven voor troepen.

Wanneer Van Oranje in januari 1567 toestaat dat calvinisten in Amsterdam een kerk krijgen, vraagt Van Parma aan de koning Van Oranje maar te ontslaan van zijn taak. Lodewijk van Nassau is de kwade genius achter Van Oranje, daar is Margaretha van Parma van overtuigd. Edelen uit alle streken lopen bij Van Brederode de deur plat. Margaretha van Parma wantrouwt Van Brederode zozeer dat ze begin 1567 hem vraagt de eed van trouw opnieuw te ondertekenen. Van Brederode weigert dit. Hij is dan op het Huis te Kleef bij Haarlem in Kennemerland. Lodewijk van Nassau vraagt op het slot Ter Aa bij Breukelen, Van Brederode of de calvinisten willen overstappen naar de lutherse geloof die veel in de Duitse staten voorkomt. Van Oranje is van oorsprong ook luthers. Van Brederode en andere calvinisten weigeren.

Derde smeekschrift
Op 1 februari komen de edelen bijeen in Breda. Van Oranje, Hoorne, de graaf van Hoogstraten en Willem van den Bergh stellen het derde Smeekschrift op. Ze spreken af dat als Filips dit Smeekschrift verwerpt, zij naar de wapens grijpen. Van Brederode neemt dan de leiding van de Opstand. Van Oranje steunt hem maar officieel blijft hij neutraal.

Van Parma krijgt geld uit Spanje en werft troepen. Ze vraagt de edelen een nieuwe eed van onvoorwaarlijke trouw af te leggen. Van Oranje, Van Brederode en de graaf van Hoogstraten weigeren. Megen en Aremberg stemmen wel in en halen de teugels in hun gewesten aan. Calvinisten kunnen in Gelderland, Overijssel, Friesland, Drenthe en Groningen hun godsdienst niet meer openlijk beleiden. In Doornik verliezen honderden calvinisten hun leven nadat Hoorne zich terugtrekt op zijn kasteel bij Roermond. En Valenciennes wordt belegerd.

Van Brederode stuurt Blois van Treslong op 8 februari 1567 naar Van Parma met het derde Smeekschrift. De edelen vrezen dat Van Parma troepen werft om het beleiden van de nieuwe religie met geweld te stoppen. Van Parma zegt nooit in te zullen stemmen met de komst van een nieuwe religie. Ze adviseert de edelen zich terug te trekken op hun landgoed en zich voortaan nergens meer mee te bemoeien.

De liga
Geweld lijkt nu onvermijdelijk. De edelen komen op 10 februari in Antwerpen bijeen om een liga te vormen en de koning om een generaal pardon te vragen. Van Egmond en de graaf van Culemborg, Floris van Pallandt, weigeren mee te doen.

Van Brederode blijft druk met het organiseren van het verzet. Zijn kapitein, Anton van Bombergen, geeft leiding aan de calvinisten in Den Bosch. Zij vuren met kanonnen zware kogels af richting troepen van Megen die op 24 februari Vught ontruimen. Van Brederode raakt nu steeds meer bekend. Afbeeldingen van zijn hoofd worden zelfs op de markt in Parijs verkocht. Margaretha van Parma waarschuwt de steden op hun hoede te zijn voor de calvinisten.

Amsterdam
Van Brederode wil nu via Amsterdam het verzet organiseren. De calvinisten moeten er eerst de touwtjes in handen krijgen. De tijd dringt. Megen trekt met zijn troepen Utrecht binnen. Clement Volkertszoon Coornhert smokkelt Van Brederode Amsterdam in met een schuit. Veel edelen uit Friesland volgen dit voorbeeld. Het stadsbestuur, bang geworden, besluit alleen de Haarlemmerpoort nog geopend te houden. Op last van Van Parma dringt het stadsbestuur er bij Van Brederode, Blois van Treslong en de andere edelen op aan snel te vertrekken.

Lancelot van Brederode en Blois van Treslong overvallen eerst nog De la Torre, de boodschapper van Van Parma. Op 17 maart nemen dit heldenduo de papieren van De la Torre in beslag. Het gemeentebestuur van Amsterdam weet hem later uit zijn kamer van herberg De Prins van Oranje te smokkelen en in veiligheid te brengen in Utrecht.

Generaal-kapitein
De calvinisten eisen van het gemeentebestuur Van Brederode te benoemen tot generaal-kapitein van de stad. Het bestuur weet dat Van Parma dat nooit zal goedkeuren. De druk is echter te groot. Het stadsbestuur stemt er toch mee in als de rust in Amsterdam maar hersteld is. In het zuiden van de Nederlanden verliezen honderden geuzen hun leven: in Oosterweel op 13 maart, in Watrelos en in Lannoy. Terwijl in het noorden van de Nederlanden Megen Vianen in bedwang houdt. Zeeland is voor de prins verloren. En de situatie in Valenciennes is hopeloos.

Vlucht van Willem van Oranje
Willem van Oranje besluit zijn koffers te pakken. Van Brederode moet dan ook de strijd opgeven. Hij schrijft Anton van Bombergen in Den Bosch dat hij niet meer kan rekenen op hulp. Samen met Herman de Ruyter vlucht Van Bombergen op 11 april 1567 naar Duitsland, naar Wezel of Kleef. Dezelfde dag verlaat Van Oranje Antwerpen om via Breda naar het veilige Dillenburg te reizen.

Al in januari 1567 is duidelijk dat Alva naar de Nederlanden onderweg is. Margaretha stelt Bossu aan als plaatsvervanger van Willem van Oranje. Velen vluchten en het krijgsvolk van Van Brederode trekt al plunderend door de omgeving van Vianen. Kerken in Hagestein, Lexmond en Tienhoven worden leeggeroofd. Zelfs kloosters bij Rhenen en Tiel vallen ten prooi aan de slecht betaalde troepen uit Vianen. Megen isoleert nu Vianen zo goed als het kan en Van Brederode besluit z'n biezen te pakken. Hij weet niet hoe hij zijn soldaten moet betalen.

Verzoenen
Van Brederode doet tevergeefs een poging zich te verzoenen met Margaretha van Parma. Jan van Renesse licht de troepen in Vianen, die zouden moeten overgaan naar de koning, in. De koning schrijft Van Parma voor dat zij onvoorwaardelijke onderwerping moet eisen van Van Brederode. Maar daarvan wil Van Brederode niets weten en hij vlucht, zeer teleurgesteld. Want hij vindt dat hij meer (financiële) steun had moeten krijgen.

Een deel van de legermacht van Van Brederode plundert Maarssen en Breukelen en trekt naar Amsterdam. Daar horen zij dat Megen ook onderweg is naar Amsterdam en ze besluiten uit te wijken naar Waterland. Ze nemen dan de abdij van Egmond onderhanden en verlangen onderdak in het Regulierenklooster in Hoorn. Aremberg probeert met schepen uit Harlingen de geuzen te pakken. Arembergs kapitein, Ernst Mullaert, overmeestert een geuzenschip en neemt Gijsbrecht en Diederik van Batenburg en Sievert Beyma gevangen.

Twee uren nadat de geuzen tussen Amsterdam en Muiden aan land gaan, zetten de troepen van Megen al voet aan wal. Ze zitten de geuzen op de hielen tot Amerongen. Jan van Renesse, die in Vianen is achtergebleven, belandt in de gevangenis van het kasteel Vredenburg in Utrecht. Alle tegenstand is gebroken, schrijft Van Parma tevreden op 24 mei aan haar koning.

Emden
Van Brederode gaat met zijn vrouw Amalia en dertien edelen op 30 april aan land in Emden. Hij trekt al na enkele dagen via Oldenburg en Luneburg naar Bremen. De graaf van Oostfriesland, Edzard, vindt het te gevaarlijk Van Brederode onderdak te verlenen. Willem van Zuylen van Nijevelt en Blois van Treslong blijven in Emden. Zij komen regelmatig bijeen in de Gulden Fontein, die bekend staat als de geuzenherberg. Emden wordt schuilplaats van steeds meer geuzen vooral na de komst van Alva in de Nederlanden.

Ook in Wezel verblijven geuzen, onder wie Anton van Bombergen. Ondanks dreigementen van de landvoogdes aan het adres van de hertog van Kleef mag Van Bombergen gewoon blijven.

In de zomer van 1567 probeert Van Brederode nog een leger op de been te brengen in Luneburg. Het gerucht gaat dat Van Brederode nog een poging wil doen Amsterdam in te nemen. In juli 1567 komen Van Brederode, Lodewijk van Nassau en Joost van Schaumberg bijeen in Kleef. Ze hebben geen geld meer en vragen gevluchte kooplieden in Wezel tevergeefs om hulp. Het leger in Luneburg wordt zelfs ontbonden uit geldgebrek. Eind 1567 probeert Van Brederode opnieuw aan geld te komen.

Hertog van Alva
De hertog van Alva verlaat op 15 april 1567 Madrid om via Genua en de Alpen, door Bourgondië en Lotharingen naar de Nederlanden te trekken. Op 22 augustus ontvangt Van Parma de hertog. Dat doet ze koel want ze is nog steeds tegen de komst van de hertog. Alva gedraagt zich heel mild. Pas op 9 september doet hij zijn masker af en neemt Van Egmond en Hoorne gevangen. De graaf van Hoogstraten, die op weg is van Keulen naar Brussel, hoort het nieuws nog net op tijd. De nieuwe Raad van Beroerten (ofwel de Bloedraad) roepen Hendrik van Brederode, de graaf van Culemborg, Lodewijk van Nassau, Willem van den Bergh en Van Oranje op 24 januari 1568 op zich te verantwoorden voor hun daden.

Van Oranje onterft
In januari 1568 ondertekenen Van Brederode, Diederik Sonoy en zeven andere edelen een nieuw Compromis om de Spanjaarden in de Nederlanden te bestrijden. Mogelijk verslechtert de verhouding tussen Van Brederode en Van Oranje. Van Brederode die geen kinderen heeft, schrapt Van Oranje uit zijn testament. Hij laat nu al zijn goederen onder meer in Vianen na aan zijn zus Johanna. Van Brederode is opnieuw teleurgesteld. Hij vindt dat Van Oranje teveel op de achtergrond is gebleven bij het gewapend verzet.

Van Brederode sterft
Hendrik van Brederode sterft onverwachts op 15 februari 1568 op kasteel Harmhof in Recklinghausen bij zijn vriend Joost van Schaumberg. In Gemen bij Borken (tien kilometer van Winterswijk) wordt hij begraven. Al snel doet het gerucht de ronde dat een Van Nassau hem vergiftig zou hebben.

In den Nederlanden kan men lange tijd niet geloven dat Van Brederode dood is. In de herfst van 1568 verspreidt Dirck Maertsoen van Schagen die met 200 mannen het Noorderkwartier onveilig maakt, het gerucht dat Van Brederode nog leeft. Pas na de dood van Van Brederode en na de arrestatie van zijn oudste zoon Filips Willem in de universiteit van Leuven op 14 februari 1568, neemt Van Oranje de leiding van het gewapend verzet op zich. (bron: De Grote Geus van dr. A. van Hulzen).

De hertog van Alva plundert Gemen in 1568 kennelijk om wraak te nemen op Joost van Schaumberg die getrouwd is met Elisabeth van Pallandt-Culemborg, familielid van de graaf van Culemborg.
(bron: von Ursula Brebaum und Ulrich Reinke)

Zie ook:
Hendrik van Brederode is overleden in Horneburg en begraven in Gemen
De watergeuzen
Terug naar de voorpagina