Het meer kan de
stad niet redden

Tijdens het beleg van Haarlem, dat in december 1572 begint, speelt het Haarlemmer Meer een belangrijke rol. Haarlem is bijna van aan alle kanten ingesloten. Het ziet er slecht uit voor de Haarlemmers. Gouverneur Wigbolt Ripperda is vastbesloten Haarlem nimmer over te geven. Maar de bevolking hongert en zijn soldaten raken uitgeput.

Maar hermetisch afgesloten is Haarlem niet. De weilanden aan de zuidoostkant van de stad staan onder water. Dat is een meevaller, want daardoor is de zwaar belegerde stad vanaf het meer nog goed bereikbaar. Regelmatig voeren geuzen kruit en levensmiddelen per schip aan. En als de schepen niet meer kunnen varen omdat het meer met ijs is bedekt, voeren schaatsers vrachten levensmiddelen, kruit en lood met sleden aan.

Eenmaal vallen Spanjaarden zo'n zwaar bewaakt transport aan, maar de Haarlemmers verdedigen zich op het Haarlemmermeerse ijs. De Spaanse soldaten slaan op de vlucht naar Vijfhuizen, nagezeten door de Haarlemmers. De Spanjaarden worden uit het dorp verdreven. Het oude Vijfhuizen wordt geplunderd en in brand gestoken. Niets blijft er van over. De prooi wordt onder luid gejuich Haarlem binnengebracht.

Zodra het warme lenteweer aanbreekt en de waterwegen weer ijsvrij zijn, varen opnieuw herhaaldelijk zwaar bewaakte Haarlemse galeien met roeiers en andere schepen naar buiten. Haarlem heeft inmiddels een enorme galei gebouwd. De houtkoperij van Kenau Hasselaar levert balken en kromhouten. Het nieuwe schip, bemand met soldaten onder bevel van Jacob Anthoniszoon, moet de Amsterdammers er van weerhouden een dijk te doorsteken. Zou dat wel lukken dan hebben zij zich bij de Spanjaarden kunnen voegen. Op één van de tochten over het meer worden bij Osdorp heel wat huizen van Spaansgezinde Amsterdammers in brand gestoken. Hoe goed de Haarlemmers die strategisch belangrijke dijk ook verdedigen, toch loopt het mis. In de nacht van 4 op 5 maart 1573 laat Don Frederik de Hoogen Dijk bij het Huis ter Hart doorgraven.

Admiraal Bossu verschijnt met zo'n veertig Amsterdamse schepen en acht galeien op het Haarlemmer Meer. De bedoeling is de bevoorrading van Haarlem een halt toe te roepen. De Hollandse Geuzenvloot, op het meer gebracht onder bevel van Willem van Batenburg, kan door de wind niet bij zijn tegenstanders komen. Zonder dat het tot een treffen komt, zijn de schepen genoodzaakt uit te wijken naar de Kaag en naar Leiden.

Eind mei 1573 is de Spaanse vloot tot 63 schepen aangegroeid. Bossu zeilt opnieuw uit richting Haarlem. Maar de vloot van de prins, onder leiding van admiraal Marinus Brandt, telt wel honderd schepen. Helaas, de Geuzenvloot mag dan groter in aantal zijn, de schepen zijn slecht bemand en onvoldoende uitgerust. Daar komt bij dat Bossu de wind in de zeilen heeft, terwijl de geuzen nauwelijks vaart kunnen maken. Met de wind als bondgenoot lukt het Bossu talloze Hollandse schepen tot zinken te brengen.

Na een jammerlijke strijd wordt de verzwakte prinselijke vloot door de Spanjaarden naar de Kaag en naar de Oude Wetering verdreven. Daar kunnen de geuzen niets meer uitrichten. Integendeel, het restant van de Hollandse vloot wordt daar opgewacht door Bossu's luitenant Boshuizen, die nog eens 21 schepen op de Hollanders verovert. Nu rest de zwaar aangeslagen, uitgehongerde stad niets anders dan zich over te geven. Het Haarlemmer Meer heeft Haarlem niet kunnen redden.

Er wacht nog een gruwelijk tafereel. Zo'n 250 soldaten, die in het belegerde Haarlem onder het Gele Vendel vochten, worden in een lange rij buiten de stad gevoerd. Aan het hoofd rijdt de opperbevelhebber, gevolgd door een korps tamboers dat naargeestig de trommels slaat. Onzeker maar angstig over het lot dat hen wacht, schuifelen de vermoeide en uitgehongerde krijgers via Heemstede naar het Haarlemmer Meer. Het is een prachtige zonnige julidag en vredig ligt het uitgestrekte meer er in lichte rimpeling bij.

Er wordt halt gehouden en de trommelaars krijgen een teken te zwijgen. Aan de rand van het water heerst nu doodse stilte. Dan klinkt het moorddadig bevel en komen de Spaanse soldaten in actie. De krijgsgevangenen worden rug aan rug gebonden en het meer in geplonsd. Telkens als er weer zo'n menselijk pakket in het water wordt gedreven, klinkt er triomfantelijk tromgeroffel. Meer dan honderd keer wordt dit droevig tafereel herhaald. Het glinsterend watervlak van het Haarlemmer Meer dient nu tot lijkwade van de ongelukkigen. (bron: Haarlems Dagblad)

Zo'n 40 mensen worden volgens de overlevering vermoord nadat de pastor de burgers heeft overgehaald de poorten van de stad Rotterdam te openen. De eerste slachtoffers, volgens een legende, zijn de smid Swart Jan of Zwartjan en Jan Dominicus. Spaanse troepen zouden daarna nog meer onbeschrijflijke wreedheden op hun naam zetten: Mechelen, Zutphen, Naarden, Haarlem, Antwerpen en Oudewater.