Zo horen zij heel vroeg, dat de Turken in 1484 twee relieken van Johannes de Doper aan de Grootmeester teruggeven. De blijdschap en dankbaarheid hierover hebben de Haarlemse johannieters in olieverf laten vastleggen door Geertgen tot St-Jans, die zelf als lekenbroeder in het klooster woont en werkt. (noot.24). Dit altaarstuk, een drieluik, is aanzienlijk groot: 1,74 meter hoog en circa 5,50 meter breed bij volledige opening van het altaar. De binnen- en buitenzijde van het rechterluik van dit triptiek worden thans bewaard in het Kunsthistorische Museum van Wenen (noot.25).

Pieter Saenredam tekent in 1626, 54 jaar na dato, het Beleg van Haarlem. Boven is west (Tetterode en daarachter Zandvoort) en rechts is noord.

Of de uitbreiding van het koor naar het oosten toe samenhangt met de plaatsing van dit gigantische altaartriptiek is hypothetisch, maar niet onmogelijk gezien de tijd van het ontstaan aan het eind van de 15de eeuw. Zoals gebruikelijk is het koor verdeeld in een hoog- en laagkoor.

Stoel van de commandeur
Behalve het hoogaltaar vinden we in het koor het Sacramentshuis, de plaats waar de Heilige Eucharistie is bewaard die waarschijnlijk aan de noordmuur heeft gestaan in de buurt van het altaar en het gestoelte voor de commandeur en de broeders. In de noordmuur (onder) bevinden zich de toegangen tot de kloostervertrekken en het pand dat in 1565 is vernieuwd. (noot.26).

Eén der toegangen is de 'scheldeur', waarschijnlijk genoemd naar het klokje dat bij de deur hangt. Dat wordt geluid bij het binnentreden van de fraters voor het opdragen van een mis. In het pand bij deze deur vindt de schilder Geertgen tot St. Jans zijn laatste rustplaats (noot.27). Bij deze deur in het koor, bevinden zich de graven der commandeurs en het commandeursaltaar. Aan de zuidzijde bevindt zich de deur naar de sacristie.

In 1571 koopt de commandeur van de Haarlemse bisschop een priestergestoelte, een oxaal en twee geschilderde altaren, afkomstig uit de conventuale kerk te Heiloo. Het oxaal zal geplaatst zijn op de scheiding tussen het priesterkoor en het schip van de kerk. De altaarstukken zijn van de hand van Maarten van Heemskerk, waarop onder andere de besnijdenis van Jezus, Maria-Boodschap, de Opstanding en Christus voor de rechters te zien zijn. (noot.28)

Schip

In het schip bevinden zich de overige altaren, die onder meer gewijd zijn aan St. Andreas, St. Catharina (bij de Heemsteedse kapel), het Heilige Graf, St. Jan en St. Nicolaas. Bovendien bevindt zich in de omgeving van de Heemsteedse kapel nog een altaar, dat bekend staat onder de naam: Jezusaltaar. De pilaren bij dit altaar heten bij de fraters: Jezuspilaren. (noot.29). Ongetwijfeld zullen de altaren voorzien zijn geweest van dekoratie in de vorm van altaarstukken of anderszins.

Een klein fragment van geschilderde dekoratie op één der pilaren is bij de jongste restauratie te voorschijn gekomen. Dit bevindt zich bij de spiltrap naar de Stedelijke Atlas. Voor de verbouwingen tot archiefruimte is bij één der pilaren een gemetselde altaarfundering aangetroffen.

Welke schilderijen in de kerk hebben gehangen is niet bekend. Met name genoemde beelden zijn die van Maria en St. Laurens. In de tijd voor het beleg bevinden zich in de kerk ook een orgel en een preekstoel. Deze staan waarschijnlijk in de buurt van de scheiding tussen schip en koor aan de noordmuur. Er is een begraving in de kerk bekend 'tussen die preecstoel ende orgel an die muer'. De hoofdingang van de kerk is onder het raam in de westgevel, die nu aan de buitenzijde in het zicht is gekomen.

De kerk heeft twee kapellen aan de zuidzijde gehad: de Barthoutskapel (of Assendelverkapel) en de Heemsteedse kapel. Over de oorsprong van deze kapellen is niet veel bekend, evenmin over de exacte plaats van de Barthoutskapel. Deze kapel is vernoemd naar ridder Barthout van Assendelft, die in 1412 bij een schenking aan de kapel van het klooster liet bepalen, dat na zijn dood op maandag, woensdag en vrijdag op het hoogaltaar de mis gelezen diende te worden, jaarlijks een requiemmis voor hem moest worden opgedragen op een op zijn graf uitgespreid kleed, waarop vier kaarsen en waarboven een lamp brandende moest worden gehouden. En de armen moesten brood krijgen.

Het graf van deze Barthout en zijn vrouw ligt op het koor in de nabijheid van de plaats waar het H. Sacrament is bewaard (het genoemde Sacramentshuis) (noot.30).

Het lijkt onwaarschijnlijk dat boven dit graf een kapel is opgetrokken. Het meest waarschijnlijk is, dat de uitbouw aan het oosteinde van de zijbeuk (de ruimte naast de leeszaal) een kapel is geweest. Bovendien bevindt zich hieronder nog steeds een grafkelder. Het Liber Memoriarum spreekt bij de ligging van de kapel enerzijds over 'an't oost n op 't kerckhof neven here Bartoutscapel', anderszijds over `midden op't kerckhof neven heer Bartoutscapel'. In ieder geval lag de kapel aan de zuidzijde bij het kerkhof en niet aan de noordzijde.

Dit kost het convent - blijkens de rekeningen van de commandeur - een vermogen aan eten en vooral wijn en bier, alsmede haver voor de paarden. Ook van enige vernielzucht is sprake ondermeer aan het uurwerk (noot.33). Waarschijnlijk uit vrees voor nog verdere vernielingen bracht de commandeur allerhande huisraad, waaronder de meeste schilderijen, inclusief altaarstukken, over naar Utrecht. Uit de hiervan bestaande inventarislijsten (noot.34) blijkt, dat alleen een zijluik van het hoogaltaar in veiligheid kon worden gebracht. Of de rest van het triptiek nog wel bestond is onzeker.

Op 29 oktober 1572 arriveerde prins Willem van Oranje in de stad en vond onderdak in het Jansklooster. De com mandeur noemt deze speciale `gast` niet in stukken. Vijf weken later begint het beleg van de Spanjaarden. Kloosters raken nauwelijks beschadigd.

Verwoest
Dat de kerk door het beleg verder ongeschonden bleef weten we uit het dagver haal van Willem Jansz. Verwer. Hij vertelt dat op 2 april 1573 de Waalse en Engelse soldaten het klooster 't welck dat tot noch
toe onbeschadigt was' hebben verwoest en 'aen stukke qeslagen' en de kerk beroofd (noot.35). Wel zijn in de noordelijke kerkmuur, maar ook aan de zuidkant een aantal kogels teruggevonden. In het muurwerk boven de spitsbogen tussen koor en schip bevinden zich nog 3 ingemetselde kogels die aan het beleg herinneren, evenals in de gevel van het portaal aan de zuidzijde van de kerk.
Hiervan bestaat nog een rekening uit 1575,
waarbij een metselaar wordt betaald voor
het stoppen van enige gaten ' omtrent bij
`t glas van sacrastye ende voerts na Heesteder capelle, daer dye dry (nu nog
slechts één) iseren kloten ingemesselt binnen, dye oeck in dyeselffde plaetzen
gescoten binnen' (noot.36). Beschadiging door vijandelijke beschietingen moet
dus plaatsgevonden hebben tussen 2 april en 13 juli 1573, de dag waarop het
beleg ten einde was.

Van herstel en ondergang
Na het beleg werden de naar Utrecht overgebrachte goederen weer naar Haarlem
getransporteerd en kregen de Johannieters met goedvinden van de graaf van Bossu,
de stadhouder van Holland onder de Spanjaarden, onderdak in de Stadsdoelen - de
tegenwoordige stadsbibliotheek.

De bestorming op 25 maart 1573 tussen de Kruis- en Janspoort. Het Beleg van Haarlem duurt al ruim vier maanden. (Opmerking: de kopergravure is in spiegelbeeld gemaakt).

De commandeur beschouwde dit onderkomen als een 'onbequame plaetze ende quaet logys' (noot.37). Bovenal misten ze hun oude kapel voor de godsdienstoefeningen en gingen zoeken naar mogelijkheden om deze te repareren en weer in orde te brengen. Een aantal mensen uit het bouwvak werd gevraagd een prijsopgave te doen, die de commandeur lieten weten het karwei voor 400 gulden te kunnen klaren. De commandeur tekende hierbij tussen haakjes aan: 'dan wij hebben in't repariren wel anders bevonden`.

Het werk zou worden gefinancierd uit overgespaarde losrenten (noot.38) en enige leningen. De rekeningen die de commandeur ons heeft nagelaten vermelden allerlei

Laatste johannieter
In 1579 confiskeert de overheid de kloosters. De gebouwen zijn daarna verkocht. De meeste voor afbraak. Maar de drie Jansheren blijven hun klooster voortzetten. Met de stad is overeengekomen, dat het klooster aan de stad vervalt na het overlijden van de laatste van de overgebleven johannieter. Zij werden niettemin toch nog verplicht de restanten van het oude klooster aan de Jansstraat geheel te restaureren. Dat gebeurt vanaf 1592. De stad levert alleen de leien voor de dakbedekking (noot.40). Tot 1625 blijft de commanderij bestaan, het jaar waarin de laatste commandeur Andries van Souwen is overleden. Het kloosterbezit gaat dan in stadshanden over.

Klooster wordt kerk
Het heeft er alle schijn van dat de kerk al in of kort na 1579 aan de kloosterbroeders is ontnomen. Na april 1581 zijn missen verboden. In 1587 treffen we de Janskerk voor het eerst aan in de rekeningen van de kerckmeesters, het bestuur van de hervormde gemeente. De kerkdeuren en de preekstoel krijgen een schilderbeurt. (noot.41)

In hetzelfde jaar krijgt ook de koster van 'Sint Jans' zijn salaris. In de daarop volgende jaren worden allerlei reparaties verricht, aan de vensters, het meubilair in de kerk, inclusief de speciale burgemeesterbank. Wit overheerst. Kaarsenkronen zorgen voor extra verlichting.

Kosterij
De koster heeft het gebruik van de oude sacristie, die voor het laatst in 1597 is genoemd in rekeningen (noot.42). Later wordt uitsluitend gesproken over het kosterhuis. Mogelijk is de oude sacristie aan het begin van de 17de eeuw gesloopt om plaats te maken voor een kosterij. In 1629 gaat veel geld naar de aanschaf van nieuwe bakstenen f 208 (100 euro). De burgemeesters doen daar een subsidie bij van f 600 (bijna 300 euro) `voor werkzaamheden aan het kosterhuis`. (noot.43)

Toren

Stadsbouwmeester Lieven de Key, die al in 1593 in alle grafzerken nummers had uitgebeiteld (noot.44), voorziet het gebouw in 1595 van een nieuwe toren, samen met de stadstimmerman Claes Pietersz. De hand van de timmerman wordt ook herkend in de nieuwe commanderij van 1592 (noot.45). Opmerkelijk hierbij is het gebruik van zowel de oude gotische, als de nieuwe Renaissance-detaillering.

Gewelf klaar

In 1601 is het gewelf in de kerk gerepareerd en van een nieuwe verflaag voorzien, dat pas in 1744 geheel zou worden vernieuwd (noot.46) Dit jaartal staat in een van de gewelfplanken in de koorsluiting.

24 Waarschijnlijk tegelijkertijd met de schilder Cornelis Willemsz,; Beiden worden in het Liber Memoriarum 'frater de schilder' genoemd.

25 Na het beleg van 1572-73 werd dit luik doorgezaagd beide panelen kregen een plaats in de Grote Zaal van de Commanderij, zie de inventaris van 1606, GAH Loketkast 7.7.4 nr.5: 'In den groote zaell. Twee dueren van't hoochaltaar, middeldoerghesaecht ende tot twee hangende taefferelen ghemaeckt.' Na de dood van de laatste commandeur in 1625 worden ondermeer beide panelen door de Staten van Holland aan Koning Karel I van Engeland ten geschenke gegeven. Na de confiscatie en verkoop van diens bezit komen beide panelen voor op de inventaris van het bezit van aartshertog Leopold Wilhelm van Habsburg opgemaakt in 1659.

26 GAH Loketkast Lessenaar H-1 fol. 61

27 GAH Liber Memoriarum fel. 35'

28 GAH Loketkast Lessenaar H-3 fol. 7, 2de kolom

29 GAH Liber Memoriarum fel. 37

30 Idem fol. 56

31 Zie J.G.N. Renaud, Het huis en de heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen, 1952

32 GAH Loketkast 32 nr 94a fol. 2 en Willem Janszoon Verwer, Memoriaelbouck, uitgave Vereniging Haerlem, 1973, blz. 4 e.v.

33 GAH Loketkast 32.132.10. 11 fel. 19

34 GAH Loketkast Lessenaar H-3

35 Verwer, Memoriaelbouck blz.61

36 GAH Loketkast 32.132.10. 11 fol.43

37 Idem fol.31 e.v.

38 Obligaties

39 Verwer, Memoriaelbouck blz.169

40 Burgemeestersresolutie d.d. 27 augustus 1592 (GAH Loketkast 10.3 fol.79)

41 Kerkrekeningen 1587, archief kerkvoogdij 148.1 fol.48

42 Idem, 1597, 148.2 fol.195

43 Kerkrekeningen maart 1629

44 Idem, 1593, 148.2 fol.55

45 Idem, 1595, 148.2 fol.114 en 125, Thesauriersrekeningen januari 1595 en jaarboek Vereniging Haerlem 1959 blz. 129-130

46 Zie GAH Loketkast 2.27.7 nr.83; Burgemeestersresoluties 1743 fol.136 e.v.

Volgende pagina