Gravure links: De belegering van Haarlem in 1573, gezien vanuit de duinen in Tetterode. De tekening is een detail van De Vaandeldrager van Hendrik Goltzius, gemaakt in 1587. Haarlem is de laatste stad die door de Spaanse troepen is ingenomen. Alkmaar wordt een debacle voor de Spanjaarden. Leiden veroveren mislukte in 1574 na een maandenlange belegering uiteindelijk ook.

Generaties lang hebben de edelen een vrijwel onbeperkt gezag uitgeoefend als regeerders en rechters van hun gebieden. Maar onder de Habsburgers moet de adel controle toelaten. Ze krijgen steeds minder te vertellen, ook in hun heerlijkheden. Rechtszaken worden aan hun macht onttrokken. Belangrijke inkomsten (boetes) lopen zij mis. Ambtenaren innen voortaan het geld. De hoge heren moesten aan macht inboeten. Hun aanzien is aangetast.

Verreweg de meeste lagere edelen blijven trouw aan de rk kerk. Ze zijn conservatief. Alles moet wat hen betreft bij het oude blijven. Maar de kerkregels worden niet altijd even nauwgezet nageleefd. De lage adel is mild voor ketters. Na 1560 zijn sommige heren uit de lage adel zelfs aanhangers van het Calvinisme geworden. Samen met burgers smeden zij een complot tegen de centrale overheid in Spanje. Met name de adel is snel geneigd de wapens te grijpen.

Gewapend verzet
In de zomer van 1565 vergaderen edelen in Spa over een gewapend verzet tegen Spanje. Vermoed wordt dat toen ook over het toeëigenen van kerkelijk bezit is besproken ter compensatie van hun eerder opgelegde inkomstenderving. In Engeland en Duitsland zijn de edelen de Hollanders al voorgegaan.

Aan het einde van het jaar 1565 vinden katholieke en protestantse edelen elkaar in het zogeheten `Compromis der edelen`, waarmee opschorting van de inquisitie wordt beoogd. Op 5 april 1566 biedt de lagere edelen landvoogdes Margaretha in Brussel een smeekschrift aan in een poging een einde te maken aan het hard optreden van Filips in de Nederlanden. Zie ook: De eerste grote Hagenpreek is in Tetterode. Egmond en Hoorn worden echter onthoofd. Dat is het sein voor het begin van de onafhankelijkheidsoorlog. Nederland wordt een republiek.

Na de val van Den Brielle in 1573 begint Don Frederik aan een wraaktocht. Hij bezet Zutphen en richt een slachting aan onder de bevolking van Naarden voordat hij met 14.000 man, onder wie 600 ruiters, aan de poort van Haarlem verschijnt. De stad telt 18.000 inwoners.